سایت خاتون

زیارت امیرالمومنین

دعایی برای رفع غم و اندوه

در كتاب «بلد الأمین» از حضرت رسول اکرم صلى اللّه علیه و آله روایت كرده:

هر كه هر روز ده بار این دعا را بخواند، حق تعالى‏ چهار هزار گناه كبیره او را بیامرزد

و وى را از سكرات مرگ و فشار قبر، و صد هزار هراس قیامت نجات دهد،

و از شرّ شیطان و سپاهیان او محفوظ گردد و قرضش ادا شود و اندوه و غمش برطرف گردد، دعا این است:

اَعْدَدْتُ لِكُلِّ هَوْلٍ لا اِلهَ اِلا اللَّهُ وَ لِكُلِّ هَمٍّ وَ غَمٍّ ماشاءَ اللَّهُ

وَ لِكُلِّ نِعْمَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لِكُلِّ رَخآءٍ اَلشُّكْرُ لِلَّهِ

وَ لِكُلِّ اُعْجُوبَةٍ سُبْحانَ الِلَّهِ

وَ لِكُلِّ ذَنْبٍ اَسْتَغْفِرُ اللَّهَ

وَ لِكُلِّ مُصیبَةٍ اِنّا لِلّهِ وَ اِنّا اِلَیْهِ راجِعُونَ

وَ لِكُلِّ ضیقٍ حَسْبِىَ اللَّهُ

وَ لِكُلِّ قَضآءٍ وَ قَدَرٍ تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ

وَ لِكُلِّ عَدُوٍّ اِعْتَصَمْتُ بِاللَّهِ

وَ لِكُلِّ طاعَةٍ وَ مَعْصِیَةٍ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظیمِ.

اعجاز رنگ‌ها در قرآن

حجت‌الاسلام دکتر مهدي رستم‌نژاد*

عضو هيئت علمي جامعه المصطفي9 العالميه

مهدي نويد*

کارشناس ارشد علوم قرآني و حديث دانشگاه علوم اسلامي رضوي

چکيده

قرآن کريم از جنبه‌هاي گوناگون معجزه‌ است و اعجاز علمي يکي از اين ابعاد مي‌باشد. در اين ميان «اعجاز رنگ‌ها» موضوعي است که کم‌تر مورد توجه و بحث قرار گرفته است؛ در حالي كه با اثبات آن،‌ گوشه‌اي ديگر از اعجاز علمي قرآن روشن مي‌شود. اين مقاله در پي اثبات اين ادعا است که خداوند در بسياري از آيه‌هاي مربوط به رنگ‌ها، به آثار رواني رنگ بر شخصيت انسان اشاره کرده است. نويسنده پس از بيان جايگاه و ضرورت موضوع، آيه‌هايي را که واژه «الوان» و «لون» در آن‌ها به کار رفته است مي‌آورد، سپس جداگانه رنگ‌هاي زرد، قرمز، آبي، سبز، سفيد و سياه را در قرآن بررسي مي‌كند و توضيح مي‌دهد كه قرآن از يک رنگ معنوي، وراي همه رنگ‌ها، نام برده است که «رنگ خدايي و توحيد» و بهترين رنگ‌هاست. آيات مربوط به رنگ‌ها، گاه اعجاز علمي‌اند و در مواردي شگفتي‌ها علمي قرآن به شمار مي‌آيند؛ ضمن اين كه اختلاف رنگ در جهان آفرینش، هم نشانه توحيد ربوبي است و هم می‌تواند نشانه حکمت الهی باشد.

واژه‌هاي اصلي: قرآن، اعجاز، اعجاز علمي، اعجاز رنگ‌ها، رنگ.

مقدمه

‌اعجاز علمي يکي از ابعاد گوناگون اعجاز قرآن است که از جنبه‌هاي متفاوتي قابل بررسي است. يكي از شگفتي‌هاي مطرح شده در قرآن، مسائل مربوط به رنگ‌ها است که در مورد برخي از آن‌ها ادعاي اعجاز شده است؛ چون قرآن شايد براي اولين بار به برخي آثار رنگ‌ها اشاره کرده است و بشر تا زمان نزول قرآن، به آن‌ها پي‌نبرده بود. با اثبات اعجاز علمي در پديده «رنگ‌ها» مي‌توان پرده از روي يکي ديگر از ابعاد اعجاز علمي اين کتاب آسماني برداشت.

مفهوم‌شناسي رنگ

رنگ يک انعکاس مرئي است که در اثر عبور يا انتشار يا بازتاب ترکيب رنگ‌ها توسط اشياء به وجود مي‌آيد (بلوردي، رنگ‌ها و پيام‌ها در قرآن، نشريه مشکات). از ديدگاه‌ علمي ثابت شده که همه رنگ‌ها از تشعشع‌هاي نور خورشيد است و هر شيء به ميزان شفافيت و خاصيت جذب پرتوها، بعضي پرتوها را جذب مي‌كند و برخي را باز مي‌تاباند، در نتيجه آن شيء را به رنگ پرتوهاي بازتاب شده مي‌بينم. از سوي ديگر اين پرتوها با ترکيب شدن، نورهاي ديگري را مي‌سازند که بريافته‌هاي مخروطي شکل اعصاب چشمي اثر مي‌گذارد و سبب ديدن آن نور مي‌شود. وقتي جسمي همه نورها را بازتاباند، سفيد و زماني كه همه نورها را جذب کند، سياه ديده مي‌شود. چشم انسان نسبت به آن دسته از امواج که طول موجشان بين 400 تا 700 ميکرون است، حساسيت دارد. بخش ديدني طيف نور سفيد دقيقاً از 380 تا 770 نانومتر است. امواج فراسوي بنفش طول موجي کم‌تر از 380 و امواج مادون قرمز، بيش‌تر از 770 نانومتر (هر نانومتر يک ميليونيم ميلي‌متر است) دارند (آيت اللهي، رنگ در قرآن، فصل نامه دانشور، ش21، س ششم، ص 1 و 2).

نيوتن در سال 1666‌م کشف کرد که همه رنگ‌هاي طيف نوري در نور سفيد موجودند. (پائولين، رنگ‌ها و تأثيرات درمانيشان، ص 15). نور سفيد از ترکيب همه امواج نوري تشکيل مي‌شود؛ ولي وقتي آن را با يک منشور به طول موج‌هاي مختلف مي‌شکنيم، کوتاه‌ترين موج در وراي تجزيه بنفش و امواج بلند‌تر در ورای تجزيه، قرمز مي‌باشد. طول موج‌هایی که در وسط این دو حد قرار می‌گیرد، باعث درک ما نسبت به رنگ آبی‌، سبز و زرد می‌شوند. به این رنگ‌ها و رنگ‌های ديگر که از ترکيب آن‌ها به دست مي‌آيد، لون (Hue، رنگ) گفته می‌شود (نرمال، اصول روان‌شناسي، ج2، ص341).

رنگ سفيد از آميزش همه طول موج‌ها به دست مي‌آيد. رنگ به ادراک ما از دنيا نه تنها جلوة با شکوهي مي‌دهد؛ بلکه آگاهي‌هاي بيشتري دربارة آن در اختيار ما مي‌گذارد. چشم داراي قدرت ترکيب‌کنندة رنگ است و رنگ‌ها را با تغيير دادن نسبت فعاليت‌ عصبي در اين سه نوع گيرنده، ترکيب مي‌کند و گيرنده‌هاي چشم به قرمز، سبز و آبي حساس‌ترند (وين روان‌شناسي عمومي، ص 75).

حاصل سخن اين كه رنگ، تأثير فيزيولوژي بر شبکيه چشم است، گاهي نتيجة مادة رنگي است و گاهي در اثر شعاع نور رنگي مي‌باشد و جذب نشدن يکي از طول موج‌هاي متفاوت طيف، و دفع آن توسط جسم، رنگ اشيا را مي‌سازد و تحريک سلول‌هاي عصبي چشم نسبت به رنگ‌هاي مختلف متفاوت است (همو، ص 2).

تاريخچه

دانش‌هاي گوناگوني از جمله، فيزيک، شيمي، روان‌شناسي، طب و هنر، متصدي بررسي مسأله رنگ‌ها شده و هر کدام از يک جنبه درباره رنگ‌ها بحث کرده‌اند و کتاب‌هايي هم دربارة تأثيرهای رواني رنگ‌ها بر انسان و درمان با رنگ‌ها نوشته شده است، مانند کتاب «روان‌شناسي رنگ‌ها از دکتر ماکي، ترجمه ويدا أبي‌زاده» و کتاب «رنگ‌ها و تأثيرات درماني شان از پائولين ويلز، ترجمه مينا اعظامي». در عرصه «رنگ در قرآن مجيد» نيز كتاب‌ها و مقالاتي نوشته شده است، مانند کتاب «الاعجاز اللوني في القرآن الكريم». دکتر شهيد رضا پاک‌نژاد در کتاب «اولين دانشگاه و آخرين پيامبر» که رسالة‌ دکتراي اوست، در چند مورد ادعاي اعجاز مي‌كند؛ از جمله در ذيل آيه «69 سورة نحل» که قدرت شفا دهندگي عسل را مربوط به رنگارنگ بودن مواد اوليه عسل مي‌داند و اين را اعجاز قرآن مي‌شمارد. وي در ذيل آيات 28 سوره فاطر و سوره 69 بقره نيز معجزه‌هاي مربوط به رنگ‌شناسي قرآن را مي‌آورد. بحث مفصلي هم در جلد سوم راجع به تأثيرهاي رواني رنگ‌ها دارد و متذکر مي‌شود که بقراط حکيم گفتاري راجع به رنگ‌ها دارد (پاک‌نژاد، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج 5، ص 154). در قرن يازدهم ميلادي پزشک ايراني، بوعلي سينا، در کتاب قانون با اشاره به کاربرد درماني رنگ‌ها، بار ديگر بحث رنگ درماني را زنده کرد. از جمله مي‌گويد: رنگ قرمز فشار خون را بالا مي‌برد و رنگ آبي آن را پايين مي‌آورد و رنگ زرد التهاب و درد را كاهش مي‌دهد (پائولين، همان، ص 15). ياد آوري اين نكته لازم است كه پس از جست‌وجوي فراوان در كتاب قانون بو علي، به منبع اصلي اين نكته دست نيافتيم.

مقاله بيست و سه صفحه‌اي «الألوان في القرآن رؤية فنية و مدلول» از دکتر أشرف فتحي عبدالعزيز استاديار دانشگاه قناة سوئيس در سايت موسوعة الاعجاز العلمي في القرآن هم از جمله كارها در حوزه اعجاز رنگ‌هاست. وي تمام آيات مربوط به رنگ‌ها را بررسي مي‌كند و اشاره‌هايي به اعجاز عددي رنگ‌ها دارد.

برخي ديگر از مقاله‌ها عبارت‌اند از:

«رنگ در قرآن» از احمد محمودي در مجله بينات؛ «نگاهي به مقولة رنگ در قرآن» از سيد محمد جواد صداقت کشفي، در پايگاه اينترنتي مرکز فرهنگ و معارف قرآن؛ «رنگ‌ها و پيام‌ها در قرآن‌» نوشته طيبه بلوردي؛ کتاب «هنر چیست؟» و مقاله «رنگ‌ در قرآن» نوشته‌ دکتر «حبيب الله آيت اللهي» با کمک حکيمه گوهريان، چاپ شده در نشريه علمي پژوهشي دانشوردانشگاه شاهد تهران (ش 21، س ششم).

بيشتر کارهاي انجام شده تنها درباره اصل رنگ در قرآن است و دربارة معجزه بودن آن کمتر کار شده است؛ حتي مقالاتي که عنوان «اعجاز رنگ‌ها» را دارند، تنها به عنوان يک شگفتي از آن ياد کرده‌اند و در پي اثبات و ادعاي اعجاز علمي به معنايي که ما بيان کرديم، نبوده‌اند؛ لذا جا دارد اين کمبود جبران شود.

رنگ در قرآن

مجموع الفاظ قرآني که بر رنگ‌ها دلالت دارند، سي و پنج 35 کلمه‌اند (اشرف فتحي، الألوان في القرآن، موسوعة الاعجاز العلمي في القرآن و السنّة، ص 20 (www.55a.net) ).

قرآن از رنگ‌هاي قرمز، زرد، سبز، آبي، سفيد و سياه ياد مي‌کند. علاوه بر آن، رنگ معنوي (رنگ خدايي) هم در قرآن آمده است.

قرآن در بسياري از آيه‌ها عنوان کلّي رنگ (الوان) را به كار مي‌برد و در مواردي از رنگ‌هاي گوناگون ياد مي‌كند، بنابراين آيات در برگيرندة رنگ را مي‌توان به دو دستة کلي تقسيم کرد:

1. آياتي که از واژة «لون» يا «الوان» يا «صبغة» استفاده کرده‌اند.

2. آياتي که از رنگ‌هاي مختلف استفاده برده‌اند.

ابتدا به بررسي کلي آياتي که از عنوان کلي رنگ بهره برده‌اند، مي‌پردازيم.

واژة «لون» و جمع آن «الوان» به معني رنگ‌ها، نه مرتبه، در هفت آيه ذکر شده است؛ هفت مورد به صورت جمع و دو مورد به صورت مفرد؛ اما واژه «صبغه» دو مرتبه و در آيه 128 سوره بقره آمده است.

آياتي مشتمل بر واژه‌هاي «الوان»، «لون» و «صبغه»:

1. Gقَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَF (بقره/69)؛ «گفتند: «براى ما از پروردگارت بخواه تا روشن بيان كند برايمان كه رنگ آن (گاو) چگونه است؟» (موسى) گفت كه او مى‏گويد: در حقيقت آن گاوى زرد است كه رنگش يك دست است كه بينندگان را شاد مى‏سازد».

2. Gوَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلاَفُ الْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَF (روم/ 22)؛ «و از نشانه‏هاى او آفرينش آسمان‏ها و زمين و تفاوت زبان‏هايتان و رنگ‏هاى شماست. قطعاً، در آن‏[ها] نشانه‏هايى براى دانايان است».

3. Gوَمَا ذَرَأَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَF (نحل/ 13)؛ «و آنچه را در زمين براى شما، با رنگ‏هاى متفاوتش، آفريد و منتشر كرد (مسخّر شما ساخت)، قطعاً، در آن‏[ها] نشانه‏اى است براى گروهى كه متذكّر مى‏شوند».

4. Gثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلَاً يَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً  لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَF (نحل/69)؛ «سپس از همه‏ى محصولات بخور و راه‏هاى پروردگارت را فروتنانه‌ بپيما.» از شكم‏هايشان نوشيدنى (= عسل) بيرون مى‏آيد كه رنگ‏هايش متفاوت است [و]در آن براى مردم درمانى است؛ قطعاً در آن‏[ها]نشانه‏اى است براى گروهى كه تفكّر مى‏كنند».

5. Gأَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَحُمْرٌ  مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِيبُ سُودٌF (فاطر/27)؛ «آيا نظر نكرده‏اى كه خدا از آسمان، آبى فرو فرستاد، به وسيله‏ى آن محصولاتى كه رنگ‏هايش متفاوت است (از زمين) خارج ساختيم و از كوه‏ها راه‏ها (و رگه‏ها) ى سپيد و سرخ، كه رنگ‏هايش متفاوت است و سياه سياه (آفريديم)؟!».

6. Gوَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذلِكَ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌF (زمر/21)؛ «و از مردم و جنبندگان و دام‏ها (انواعى هستند) كه رنگ‏هايشان همان‏گونه متفاوت است. از ميان بندگان خدا، فقط دانشوران از او هراس دارند؛ [چرا]كه خدا شكست ناپذيرى بسيار آمرزنده است».

7. Gأَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ ...F (زمر/ 21)؛ «آيا نظر نكرده‏اى كه خدا از آسمان آبى فروفرستاد و آن را به چشمه‏هايى كه در زمين است وارد نمود، سپس به وسيله‏ى آن زراعتى را با رنگ‏هاى متفاوتش بيرون مى‏آورد».

8 . Gصِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَF (بقره/ 138)؛ «رنگ (و نگار) خدايى (بپذيريد)؛ و خوش رنگ (و نگار) تر از خدا كيست؟ و ما تنها پرستش‏كنندگان اوييم». راجع به اعجاز عددي مربوط به بحث رنگ‌ها، ادعا شده است که واژه «الوان» هفت بار به صورت جمع[1] در قرآن به کار رفته است که شايد اشاره به طيف‌هاي هفت‌گانة نور سفيد باشد و احتمال دارد حکمت ذکر هفت مرتبه واژه الوان از اين جهت باشد که نور سفيد شامل هفت رنگ درک‌پذير با حس بينايي انسان است که پس از برخورد نور با منشور، و شکست نور اين الوان هفت گانه به چشم مي‌خورد (ر.ك. به: دکتر فتحي عبدالعزيز الوان في القرآن، ص 4). اين ادعا خدشه‌پذير است؛ چون نمي‌توان ادعاي قطعي كرد كه بين عدد هفت آيه‌ها با طيف‌هاي هفتگانه نور رابطه‌اي هست.

اول) بررسي آيات گروه اول

1. Gوَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلاَفُ الْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَF (روم/ 22)؛ «و از نشانه‏هاى او آفرينش آسمان‏ها و زمين و تفاوت زبان‏هايتان و رنگ‏هاى شماست. قطعاً، در آن‏[ها] نشانه‏هايى براى دانايان است».

رنگ‌شناسي از راه‌هاي خداشناسي است (در اين نشانه‌هايي براي دانايان است). وقتي انسان به اختلاف رنگ‌ها بيشتر دقت مي‌کند، قدرت خدا را بهتر درک مي‌کند. فخر رازي مي‌گويد:

شناسايي انسان نسبت به انسان ديگر يا بايد با چشم باشد يا گوش و خدا براي تشخيص گوش، اختلاف آوازها و آهنگ‌هاي صدا، و براي تشخيص چشم، رنگ‌ها و صورت‌ها و شکل‌هاي مختلف را آفريده است؛ به گونه‌اي که در تمام دنيا نمي‌توان دو انسان را پيدا کرد که از نظر چهره و آهنگ صدا از تمام جهت‌ها يکسان باشند! (مکارم شيرازي، تفسير نمونه، ج 16، ص 395).

علامه طباطبايي در الميزان في تفسير القرآن مي‌فرمايد:

«ظاهر اين است که مراد از اختلاف الوان، اختلاف امت‌ها در رنگ‌هاي مختلف است، مثل سفيد و سياه و زرد و قرمز و ممکن است مراد از تفاوت رنگ‌ها تفاوت هر فردي با ديگر افراد، به حسب رنگ پوستش باشد» (طباطبايي، تفسير الميزان، ج 16، ص 167).

تفاوت رنگ پوست انسان‌ها مربوط به ميزان «ملانين» در پوست انسان است (محمودي، احمد، پيشين، ص8). رنگ پوست حيوان‌ها و انسان‌ها به سازش آن‌ها با نور آفتاب و آب و هوای محيط خود بستگي دارد. ميزان تيره يا روشن بودن پوست، ميزان نياز بدن را به اشعه ماوراي بنفش نشان مي‌دهد. تأثير نور آفتاب باعث تحريک رنگ دانه ملانين در پوست و توليد ويتامين D مي‌شود. پوست با تغيير رنگ، ميزان ويتامين D بدن را متعادل مي‌کند (بن بوا، زيبايي نور، ص 91).

بررسي

طبق يک تفسير که الوان به معناي «رنگ‌هاي پوست انسان‌ها» باشد، آيه يکي از نشانه‌هاي وجود خالق هستي را ذکر مي‌كند؛ اين که خداوند براي شناسايي افراد، اين گونه قرار داده‌ است تا مردم هم‌ديگر را بهتر تشخص دهند.

به نظر می‌رسد با توجه به این‌که در صدر و ذیل آیه به نشانه آیه ـ آياته ... لآياتٍ... ـ بودن آفرینش زمین وآسمان و گوناگونی زبان‌ها و رنگ‌های انسان‌ها اشاره شده است؛ به خصوص اين كه خداوند در ذیل آیه فرمود: «إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَ»، شاید با دقت بیشتر بتوان به اسراری پی برد که خداوند آن را به عنوان «آیه» مطرح کرده است.

2. Gوَمَا ذَرَأَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَF (نحل/ 13)؛ «و آنچه را در زمين براى شما، با رنگ‏هاى متفاوتش آفريد و منتشر كرد (مسخّر شما ساخت)، به قطع، نشانه‏اى در آن‏[ها] براى گروهى كه متذكّر مى‏شوند، هست».

قرآن مجيد رنگ‌ها را محدود به گل‌ها، ميوه‌ها، عسل و انسان‌ها نمي‌داند؛ بنابر اين در آيه مي‌فرمايد آن‌چه را براي شما آفريد، به انواع گوناگون و رنگارنگ (مراد از الوان در آیه همان رنگ‌ها است و نیزممکن است به معنای انواع باشد) درآورد. نقاش چيره دست هستي، پديده‌ها را متناسب با روح و روان آدمي نقاشي کرد، لذا تنوع رنگ‌ها انسان‌ها را از کسالت بيرون مي‌آورد و فضايي دل‌پذير را براي زندگي فراهم مي‌سازد. به راستي اگر تمام دنيا يک رنگ بود، چه مي‌شد؟ دانستن تأثير روان‌شناختي رنگ‌ها بر انسان، فهم اين دسته از آيات را آسان‌تر مي‌سازد. به نظر مي‌رسد اين که در پايان آيه فرمود «گوناگوني رنگ‌ها نشانه‌اي است براي کساني که اهل تذکّر و تفکر و يادآوري و تدبّرند»، به اجمال اشاره‌اي به اعجاز رنگ‌ها در قرآن باشد که مي‌تواند دانشمندان را به سمت تحقيق گسترده‌تر پيرامون آثار رنگ‌ها رهنمون شود؛ البته بهتر است این آيه را جزء اشارات علمي قرآن بگيريم. علامه طباطبايي با توجه به مفرد بودن «آيه» در آخر اين آيه، استفاده کرده است که آيه بر توحيد ربوبي دلالت مي‌کند (طباطبايي، همان، ج12، ص215).

3. Gثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلَاً يَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً  لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَF (نحل/ 69)؛ «سپس از همه‏ى محصولات بخور و راه‏هاى پروردگارت را فروتنانه بپيما.» از شكم‏هايشان نوشيدنى (= عسل) بيرون مى‏آيد كه رنگ‏هايش متفاوت است [و] در آن براى مردم درمانى است؛ قطعاً، در آن‏[ها]نشانه‏اى است براى گروهى كه تفكّر مى‏كنند».

تنوع رنگ عسل‌ها از ديگر آياتي است که واژة الوان را در بر مي‌گيرد. در اين آيه سخن از وحي به زنبور عسل است که چه مسيري را طي مي‌کند و ماده‌اي رنگارنگ را توليد مي‌کند که شفاي براي مردم است. رنگ‌هاي مختلف عسل، به رنگ‌هاي مختلف گل‌هايي مربوط است که زنبور از آن بهره مي‌برد. چند مادة قندي رنگ گل‌ها را درست مي‌کنند و چون اين دو (رنگ عسل و رنگ گل‌ها) ارتباط مستقيم با هم دارند، پس هر عسل با رنگ مخصوص خود، ماده قندي ويژه‌اي دارد. فاصله‌اي که بين «شَرَابٌ» و ويژگي خاصيت شفادهندگي آن هست (مختلف الوانه)، از نکات زيباي قرآن است. کتاب‌هاي گياه‌شناسي نيز خواص درماني گياهان را به عناصر قندي موجود در آن مربوط مي‌دانند (پاک‌نژاد، رضا، همان، ج 3، ص 149 و 169). در تفسير الميزان آمده است:

«از شکم زنبور عسل نوشيدني به نام عسل بيرون مي‌آيد که داراي رنگ‌هاي گوناگون، بعضي سفيد، بعضي زرد، بعضي قرمز سير و بعضي مايل به سياهي است که براي بيشتر امراض شفاست. عسل‌ها رنگ‌هاي متفاوتي دارند که مربوط به تنوع موادي است که از آن‌ها استفاده مي‌کنند و مناسب ذوق‌هاي مختلف نيز هست» (طباطبايي، همان، ذيل آيه 69، سوره نحل).

شهيد دکتر پاک‌نژاد در جلد پنجم کتاب اولين دانشگاه و آخرين پيامبر که مربوط به عسل است، فصلي با عنوان رنگ‌هاي گوناگون عسل مي‌گشايد و يادآور مي‌شود که رنگ عسل‌ها به رنگ‌ گياهاني بستگي دارد که زنبورها بر آن‌ها مي‌نشينند. آن‌گاه چگونگي به وجود آمدن رنگ گل‌ها را يادآور مي‌شود (پاک‌نژاد، همان، ج 5، ص 135). وي مي‌گويد:

«اين که قرآن پس از اشاره به رنگ‌هاي گوناگون عسل، خاصيت شفابخشي آن را ذکر فرموده، خود اعجاز به شمار رفته و رنگ‌ها در غذا و شفا و درمان رُل مهم و اساسي را دارند» (همان، ص 145).

پس در اين آيه، به خواص غذایي و شفابخشي رنگ‌ها توجه شده است. وي در جاي ديگر مي‌نويسد:

«به مفهوم علمي پيوند بين کلمات Gشَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِF دقت کنيد. از آيه فهميده مي‌شود که در صورتي عسل شفا است که آشاميده شود، آيا رنگ مواد قندي که موجب رنگ شدن گل‌ها مي‌شود، خاصيت شفا دهندگي دارد که قرآن در فاصلة بين شراب (عسل) و خاصيت شفادهندگي آن جملة «مختلف الوانه» را آورده است؟ آري اگر اين مطلب اعجاز آميز 15 قرني قرآن را پذيرفتيد، شما را به کتاب‌هاي گياه‌شناسي طبي راهنمايي مي‌کنم که بسياري از خاصيت‌هاي گياهي مربوط به عناصر قندي موجود در گياه است؛ همان عناصر قندي که باعث رنگين شدن گل‌ها مي‌گردد» (همو، ص 149).

آن‌گاه از کتاب «دکتر رنگ را تجويز مي‌کند» مطالب فراواني راجع به تأثیر رنگ‌ها نقل مي‌کند. به نظر مي‌رسد دکتر پاک‌نژاد اين آيه را نوعي اعجاز علمي قرآن مي‌داند که قرآن براي اولين بار پانزده قرن پيش به اثر شفا بخشي رنگ عسل اشاره کرده است.

بررسي

با توجه به اين‌که ضمير «فيه» به «شرابٌ» برمي‌گردد و شراب باوصف «مختلف الوانه» توصیف شده است می‌توان از این آیه چنین برداشت کرد: در نوشيدني که داراي رنگ‌هاي مختلف است، براي مردم شفاست. آيه در اين صورت به يک مطلب علمي اشاره دارد؛ اين که رنگ‌ها مي‌تواند نقش تعيين کننده‌اي در درمان بيماري‌ها داشته باشند. بنابراين اگر بپذيريم که قرآن درمان با رنگ را براي اولين بار مطرح کرده است، مي‌توان گفت اين آيه از آيات مربوط به اعجاز علمي قرآن در رابطة با رنگ‌هاست.

کتاب‌هاي فراواني دربارة رنگ درماني نوشته شده است، از جمله کتاب «رنگ‌ها و تأثيرات درماني‌شان» از «پائولين ويلز» ترجمه مينا اعظامي. نويسنده تاريخچه درمان با رنگ را نيز آورده و بوعلي‌سينا را احياگر رنگ درماني در قرن يازده ميلادي معرفي مي‌کند (پائولين ويلز، همان، ص 15).

Gأَلَمْ تَرَأَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَحُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِيبُ سُودٌ وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذلِكَ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌF (فاطر/27 و 28)؛ «آيا نظر نكرده‏اى كه خدا از آسمان، آبى فرو فرستاد، به وسيله‏ى آن محصولاتى كه رنگ‏هايش متفاوت است (از زمين) خارج ساختيم و از كوه‏ها راه‏ها (و رگه‏ها) ى سپيد و سرخ، كه رنگ‏هايش متفاوت است و سياه سياه (آفريديم)؟! و از مردم و جنبندگان و دام‏ها (انواعى هستند) كه رنگ‏هايشان همان‏گونه متفاوت است. از ميان بندگان خدا، فقط دانشوران از او هراس دارند؛ [چرا] كه خدا شكست ناپذيرى بسيار آمرزنده است». در اين آيه نيز از موضوع رنگ سخن به ميان آمده و برخي رنگ‌ها ذکر شده است. در اين جا نيز سخن از اختلاف الوان است که سرانجام سبب معرفت ـ به خصوص براي دانشمندان خداترس ـ مي‌شود؛ البته تفسيرهاي مختلفي در باره اختلاف رنگ‌ها شده است از جمله اينکه مقصود، نعمت‌هاي مختلف با رنگ‌هاي گوناگون است يا اختلاف در نوع رنگ‌ها، اعم از طعم و ساختمان و خواص گوناگون آن‌ها، است؛ هرچند که ظاهر واژة الوان همان رنگ‌ها است.

رنگ‌هاي مختلف کوه‌ها نيز برقدرت خداوند گواهي مي‌دهد و علاوه بر زيبايي، وسيله‌اي براي پيدا کردن راه‌ها در پيچ‌ و‌ خم‌هاي کوهستان است. اين رنگ‌ها که در آيه بيان شده، بيض، حُمر، غرابيب و سود مي‌باشد. «بيض» جمع أبيض، به معناي سفيد، «حُمر» جمع أحمر، به معناي قرمز، «غرابيب» جمع غربیب، به معناي سياه پررنگ، و «سود» جمع أسود، به معناي سياه است. پشت سرهم قرار گرفتن غرابيب و سود تأکيدي بر سياهي شديد بعضي از جاده‌هاي کوهستاني است (مکارم شيرازي، همان، ج 18، ص 234).

دربارة اختلاف تفسير در مورد اختلاف الوان، نويسنده الميزان، به دليل وجود رنگ‌هاي بيض (سفيد) و حمر (قرمز) در بحث کوه‌ها، اختلاف رنگ‌هاي ظاهري را تأييد مي‌کند؛ نه تفاوت طعم و خاصيت و نوع آن‌ها را که ممکن است در ميوه‌‌ها مراد باشد (در کوه‌ها اختلاف انواع نیست و تنها اختلاف الوان است) (طباطبايي، همان، ج 17، ص 58).

«آغاز آيه سخن از نزول باران است و به دنبال آن ابتدا به رنگ‌هاي نباتات و بعد جمادات و آن‌گاه انسان و جنبدگان اشاره مي‌شود و ما مي‌دانيم رابطة نباتات با آب باران و رنگ‌ها بيشتر از جمادات و جمادات بيشتر از انسان‌ و جنبندگان و انعام (چهارپايان) است، بدين معنا که با نزول باران که در هر عمل شيميايي وجود آب لازم است، گياهان رابطة رنگي فتوسنتزي کلروفيلي داشته و جمادات با عوالم شيميايي رنگين شده و حيوانات و انسان نيز با اعمال شيميايي مخصوص رنگدانه‌هاي خود را مي‌سازند» (پاک‌نژاد، همان، ج 5، ص 169).

ظاهراً مراد از اختلاف رنگ ميوه‌ها، تفاوت خود رنگ‌ها است، ولي لازمه‌اش اختلاف‌هاي ديگري از جهت طعم، بو و خاصيت نيز مي باشد. بعضي مفسران گفته‌اند: اصلاً منظور از اختلاف الوان، اختلاف انواع موجودهاست؛ چون بسيار مي‌شود که واژه الوان بر انواع ميوه‌ها و طعام‌ها اطلاق مي‌شود، پس در حقيقت تعبير به «الوان»، کنايي است؛ ولي جملة «ومن الجبال جُدّدٌ بيض وحُمرٌ مختلف الوانه» تا اندازه‌اي وجه اوّل را تأييد مي‌کند که مراد خود رنگ‌ها باشد؛ نه طعم و خاصيت (طباطبايي، همان، ترجمه، ج17، ص57)، زيرا همان گونه که گفته شد در کوه‌ها اختلاف رنگ‌‌ها و نيز چند رنگ مشخص نام برده شده است.

واژة «جُدَد» جمع جُده، به معناي جاده و راه است و دو واژه بيض و حُمر، جمع أبيض و أحمر، به معناي سفيد و سرخ است. ظاهراً واژه مختلف، صفت جدد و ألوانها، فاعل «مختلف» است؛ زيرا اگر جمله مبتدا و خبر بود مي‌فرمود: «مختلفة الوانها» (آلوسی، تفسیر روح‌المعانی، ج22، ص189) و واژه غرابيب، جمع غربیب (سياهي شديد) است و غراب را به همين جهت غراب (کلاغ سياه) مي‌گويند. واژة سود بدل يا عطف بيان براي غرابيب است و معناي آيه چنين است: آيا نمي‌بيني که در بعضي از کوه‌ها راه‌هاي سفيد و سرخ و سياه و با رنگ‌هاي مختلف هست؟ مراد از اين راه‌ها يا راه‌هايي است که در کوه‌ها قرار دارد و رنگارنگ است يا مراد خود کوه‌هاست که به صورت خطوطي کشيده شده، روي کرة زمين قرار دارد، بعضي از اين سلسله جبال به رنگ سفيد، بعضي سياه، بعضي چند رنگي‌اند (همو).

آن‌چه ما در طبيعت مي‌بينيم رگه‌هاي رنگي از جنس خود کوه‌هاست و به صورت سنگ‌هاي زينتي سفيد، سياه، سرخ و ديگر رنگ‌ها در معماري ساختمان به کار مي‌رود؛ بنابراين جُدَد در آيه شريفه نمي‌تواند تنها به معناي راه‌ها يا رشته کوه‌ها باشد و مراد رگه‌هاي رنگي کوه‌ها نيز مي‌باشد.

در تأييد اين تفسير که مراد از رنگ کوه‌ها در آيه، همين رنگ‌هاي ظاهري است، مي‌توان به آيه 5 سورة واقعه: Gوَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنفُوشِF «و كوه‏ها کاملاً خرد مي‌شوند!» اشاره کرده تشبيه به پشم رنگين حلاجي شده، ارتباط کامل با رگه‌هاي رنگارنگ کوه‌ها دارد و رنگين بودن پشم که کوه‌ها در قيامت، چنان خواهند شد، به خاطر اين است که اکنون نيز برخي قسمت‌هاي كوه‌ها رنگين مي‌باشد.

با اين‌که کوه‌ها رنگ‌هاي ديگري غير از سفيد و سياه پررنگ و قرمز دارند، خداوند در اين آيه رنگ‌هاي ديگر را به صورت «مختلف الوانها» آورده و نام نبرده است. در اين آيه جمله «مختلف الوانها» بعد از «حُمر» آمده است. گويا در اين مطلب اشاره‌اي است به اين که رنگ کوه‌ها درجه و ترکیب‌هاي مختلفي از رنگ قرمز است (فتحي، الوان في‌القرآن، ص‌14)؛ يعني امکان دارد رنگ سفيد به بقيه رنگ‌ها تبديل شود؛ نه اين که نور سفيد در اثر شکست نور، به انواع رنگ‌ها تبديل گردد؛ بلکه مراد ما اين است که معادني که به رنگ سفيدند، مي‌توانند اصل و مصدر ساير رنگ‌ها باشند و خود سنگ‌ها و صخره‌ها نيز به مرور در اثر اکسيده شدن و ساير فعاليت‌ها و تغييرهاي شيميايي تغيير رنگ مي‌دهند (همو، ص 15).

سنگ‌هايي مانند گرانيت از ابتدا قرمز‌ند، سنگ بازالت هم سياه است و اين سنگ‌ها را نمي‌توان به رنگ‌هاي ديگر تجزيه کرد؛ نه با حرارت و نه با چيز ديگري؛ اما برخي سنگ‌ها مثل سنگ‌هايي که از کربونات کلسيم تشکيل يافته‌اند، سفيد‌ند و در اثر حرارت و اکسيد شدن، به قرمز تبديل مي‌شوند و قرمز در ترکيب اصلي همه رنگ‌ها هست (همو، ص 16).

خلاصه اين‌که دکتر فتحي عبدالعزيز، «اختلاف الوان» را که بعد از «حمر» ذکر شده است، به اختلاف رنگ‌هاي قرمز مربوط مي‌داند و مختلف را صفت حُمر مي‌گيرد؛ در حاليکه طبق تفسيري که گفته شد، صفت «جددٌ» مي‌باشد. آن‌گاه ايشان طبق تفسيرش نتيجه مي‌گيرد که ساير رنگ‌ها از همين رنگ قرمز به دست مي‌آيد و قرمز اصل براي رنگ‌هاي ديگر است و آن را با برخي فرضيه‌هاي علمي اثبات مي‌کند (همو، ص 17 و 16). دکتر پاک‌نژاد نيز آيه 28 سوره فاطر (اختلاف رنگ‌هاي کوه‌ها) را معجزة قرآن مي‌داند (پاک‌نژاد، همان، ج 5، ص 169).

بررسي

در اين قسمت از آيه که مربوط به اختلاف رنگ کوه‌ها مي‌باشد، تفسيري که مي‌گفت رنگ‌ها به معناي خود رنگ‌ها است؛ نه انواع، ترجيح داده مي‌شود؛ به دلايلي‌ که ذکر شد؛ اما در مورد اين که مراد از اختلاف رنگ‌ها، گوناگوني رنگ‌هاي راه‌هاي کوه‌ها (جُدَد) است يا انواع گوناگون رنگ‌قرمز و درجات مختلف اين رنگ خاص، به نظر مي‌رسد تفسير دوم بهتر باشد؛ يعني مراد درجات مختلف قرمزي کوه‌ها باشد؛ چرا که در غير اين صورت بايد مي‌گفت اين رگه‌ها در کوه‌ها رنگ‌هاي گوناگون دارد؛ نه اين که بگويد برخي از آن‌ها سفيد، برخي قرمز و برخي رنگ‌هاي مختلف است. در اين صورت ذکر سفيد و قرمز زايد به نظر مي‌رسد. شاید هم «مختلف الوانها» حکم کلی کوه‌ها نسبت به رنگ‌های مختلف را بیان مي‌كند تا بگوید اگر جاده‌ها به رنگ سفید، قرمز و سیاه شدید است، به خاطر رنگارنگ بودن کوه‌هاست و گرنه رنگ‌های جاده‌ها از خودش نیست. به هر حال اگر به طور قطعي از نظر دانشمندان رنگ‌شناسي ثابت شود که رنگ‌هاي ديگر (غير از سفيد و سياه) از تجزية رنگ قرمز به دست مي‌آيند و در اصل به قرمز برمي‌گردند، مي‌توان گفت اين آيه به يک نکته اعجاز گونه اشاره دارد و از سرّي از اسرار خلقت پرده برداشته است.

Gأَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرّاً ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَاماً إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرَى‏ لِأُوْلِي الْأَلْبَابِF؛ (زمر/21) «آيا نظر نكرده‏اى كه خدا از آسمان آبى فرو فرستاد و آن را به چشمه‏هايى كه در زمين است وارد نمود، سپس به وسيله‏ى آن زراعتى را با رنگ‏هاى متفاوتش بيرون مى‏آورد؛ سپس خشك مى‏گردد، پس آن را زرد مى بينى؛ سپس آن را درهم شكسته مى‏گرداند؟! قطعاً، در اين (مطلب) تذكّرى براى خردمندان است».

هم انواع گياهان مختلف است، هم کيفيت‌هاي آن‌ها و هم رنگ ظاهري‌شان؛ بعضي سبز تيره وبعضي سبز کم‌رنگ مي‌باشند (مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، ج19، ص423). با قبول اين دو تفسير که در ساير آيات مربوط به رنگ‌ها نيز ذکر شده است. آيه نکته خاصي از حيث اعجاز علمي ندارد.

بررسي واژه «صبغه» در قرآن

اين کلمه دو بار در يک آيه به کار رفته است.

Gصِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَF (بقره/ 138)؛ «رنگ (و نگار) خدايى (بپذيريد)؛ و خوش‌رنگ (ونگار)تر از خدا كيست؟ و ما تنها پرستش‏كنندگان اوييم».

در مفردات راغب آمده است:

«الصبغ: المصبوغ» صبغ اسم مفعول، يعني رنگ شده است. راغب صبغه را عامل متمايز کننده بين انسان و حيوان مي‌شمارد و فطرتي الهي مي‌داند (راغب اصفهاني، مفردات، ص 475).

نويسندة لسان‌العرب مي‌افزايد:

«صبغة‌الله» به معناي دين خدا و فطرت خدايي است، و «الصبغ»، يعني فرورفتن در چيز سيّال مانند آب و به تغيير نيز صبغ گفته مي‌شود». (ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان‌ العرب، ج8، ص 437 ـ 438).

از امام صادق7 نقل شده است: «اتّبعوا صبغة الله»؛ يعني از اسلام که مقتضاي فطرت الهي است، پيروي کنيد (طبرسي، فضل بن الحسن، مجمع‌البيان، ج2، ص 79).در تفسير «صبغة» مواردي هم‌چون رنگ، وحدت،‌ عظمت، پاکي، پرهيزکاري، عدالت و مساوات، برادري و برابري، توحيد، اخلاص و بالاخره رنگ بي‌رنگي و حذف همه رنگ‌ها بيان شده است (مکارم شيرازي، ناصر، نمونه، ج‌1، ص473). در روايات اهل‌سنت نيز نمونه‌هايي هست که تعبير صبغة‌الله تا اندازه‌اي جنبة فيزيکي پيدا مي‌کند و مادي مي‌شود، مثلاً ابن ابي‌نجار در تاريخ بغداد از ابن عباس نقل مي‌کند: منظور از صبغة‌الله رنگ سفيد است (طباطبايي، همان، ج‌10، ص475).

در ميان مسيحيان معمول بود که نوزاد را غسل تعميد مي‌دادند و گاهي ادوية مخصوصي که زرد رنگ بود، به آب مي‌افزودند و مي‌گفتند اين غسل به ويژه با اين رنگ خاص باعث تطهير نوزاد از گناه ذاتي‌اش مي‌شود که از آدم به ارث برده است (مكارم شيرازي، همان، ج1، ص473، طبرسي، فضل‌بن‌حسن، طبرسي، مجمع‌البيان، ج2، ص79 و ر.ك. به: رضايي‌اصفهاني، تفسيرمهر، ج1، ص417). قرآن خط بطلان بر اين مطلب بي‌اساس مي‌کشد و با تعبيري بسيار لطيف، زيبا و کنايي مي‌فرمايد: تنها رنگ خدايي را بپذيريد که همان رنگ ايمان، توحيد خالص و اسلام است. منظور از رنگ خداوند، بي‌رنگي است که رنگ توحيد واخلاص مي‌باشد و همه رنگ‌هاي نژادي، خرافات،‌ نفاق و شرک در پرتو آن حذف مي‌شود (رضايي اصفهاني، همان، ج1، ص417). انسان ناچار است در زندگي رنگي را بپذيرد و بهترين رنگ آن است که ارزان، چشم‌نواز، باصفا، بادوام و زودياب باشد؛ يعني در هر مکان و زماني يافت شود و رنگ خدايي اين‌گونه است. هم رنگ با فطرت، و منطق است و چشم اولياي خدا را نوازش مي‌دهد و خريدار آن خدا و بهاي آن بهشت است، پس از ميان رنگ‌ها رنگ خدايي بهترين و زيباترين رنگ است Gوَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةًF؛ البته تا انسان رنگ‌ هوس‌ها، نژاد‌ها و قبيله‌ها را کنار نگذارد، نمي‌تواند رنگ وحدت، برادري و تسليم را بپذيرد و رنگ خدايي پيدا کند (همو، ص 418).

بررسي

قرآن کريم براي اولين بار علاوه بر رنگ‌هاي محسوس و مادي، يک رنگ معنوي را هم مطرح كرده است که فراتر از همه رنگ‌هاي مادي است و در واقع همان رنگ بي‌رنگي است. و اين خود از اسرار و شگفتي‌هاي قرآن است؛ البته اعجاز علمي نيست، زيرا يک بحث علمي به معناي علوم تجربي شمرده نمي‌شود.

دوم) بررسي آيات گروه دوم (رنگ‌هاي خاص)

1ـ رنگ زرد

ارزيابي دانشگاه‌هاي لوئيزيانا و پوردو در آمريکا نشان مي‌دهد که رنگ زرد حالت شعف و سرور را بازگو مي‌کند و اين همان مطلبي است که قرآن پانزده قرن قبل بيان فرمود: Gصَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَF (بقره/ 69) «زرد اندک متمايل به پررنگي که ناظرين را به نشاط و مسرّت مي‌رساند» (پاک‌نژاد، همان، ج5، ص143). رنگ زرد تحريک کنندة فکري است. بر کمبود فکري روحي مؤثر است و برخي حالات عصبي را آرام مي‌کند. شايد به همين خاطر است که اين رنگ براي اتاق مطالعه پيشنهاد شده است (همو، ص157). زرد گرم کننده و از رنگ‌هاي گرم است و آزمايش‌هاي روان‌شناسي ثابت‌کرده كه زرد زياد خوشحالي بخش است (همو). زرد باعث افزاش سوخت و ساز بدن است و چون از بقيه رنگ‌ها زودتر ديده مي‌شود، به دليل نور زيادي که منعکس مي‌کند، بيشتر از بقيه رنگ‌ها براي جلب توجه استفاده مي‌شود (اصغري نژاد، دنياي هنر رنگ و نقاشي، سايت Aftab، تأثير رنگ‌ها بر رفتار انسان‌ها). در رنگ درماني طبق آن چه از بوعلي‌سينا طبيب ايراني در کتاب قانون نقل شده است، رنگ زرد التهاب و درد را کاهش مي‌دهد (پائولين ‌ويلز، همان، ص 15).

براي تحريک ذهن نيز از نور زرد استفاده مي‌شود. زرد فزايندة نيرو است. زندگي در فضاي زرد انسان را فعال مي‌کند (با طلوع اشعه زرد خورشيد انسان‌ها براي فعاليت دوباره آماده مي‌شوند). در بيمارستان‌هاي رواني بيماران منزوي و بي‌تحرک را با قرار دادن در نور و رنگ زرد مداوا مي‌کنند (آيت‌اللهي، همان، س 6، ش21، ص3). زرد يک دست آزار دهنده و اگر متغير باشد، شادي‌آفرين است. زرد سبب بي‌خوابي، هيجان، اضطراب و تلاطم فکري مي‌شود. زرد گرم‌ترين رنگ طيف خورشيد است (همو، ص2).

رنگ طلايي که مخلوط نارنجي و زرد است، گرم و درخشان است و با عرفان، الوهيت و تقدس پيوند دارد؛ همان‌طور که گنبدهاي حرم ائمه زرد طلايي است. اين رنگ براي درمان افسردگي به کار مي‌رود. پزشکيِ آنژوپاسفيک مدعي است که رنگ طلايي گردش خون را روان‌تر مي‌كند و گرماي بدن را افزايش مي‌دهد، و سامانة عصبي را فعال مي‌سازد (پائولين ويلز، همان، ص 56). بيشتر رنگ‌شناسان معتقدند رنگ زرد، شاد و فرح بخش است (محمودي، احمد، رنگ در قرآن). رنگ زرد در قرآن‌کريم با واژه‌هاي «صفر، صفراء و مصفراً» پنج بار در آيات زير آمده است.

1. بقره/ 69؛ 2. روم/ 51؛ 3. زمر/ 21؛ 4. حديد/ 20؛ 5. مرسلات/ 33.

به طورکلي رنگ زرد در قرآن گاهي شادي‌آفرين و مايه سرور و حيات‌بخش و گاهي غم‌انگيز و گوياي مرگ و نابودي است. شايد علت اين تفاوت تأثير در مراتب مختلف رنگ‌ها است؛ مثلاً رنگ زرد پررنگ و طلايي، زرد کم‌رنگ، زرد مايل به قهوه‌اي و غيره. که هرکدام تأثيري متفاوت از ديگري دارد. هنگامي که زرد به قهوه‌اي مي‌گرايد، مانند برگ‌هاي پاييزي، حالت مسرت بخشي خود را از دست مي‌دهد. قرآن‌کريم با توجه به آثار رواني رنگ زرد در آياتي، به اين رنگ توجه مي‌كند. خداوند درباره گاو بني‌اسرائيل مستقيم به اثر شادي‌بخشي رنگ زرد اشاره مي‌فرمايد.

Gقَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَF (بقره/69)؛ «گفتند: «براى ما از پروردگارت بخواه تا روشن بيان كند برايمان كه رنگ آن (گاو) چگونه است؟» (موسى) گفت كه او مى‏گويد: «در حقيقت آن گاوى زرد است كه رنگش يك دست است كه بينندگان را شاد مى‏سازد».

از ابن‌عباس نيز نقل شده که مراد شديدة الصفرة (زرد پررنگ) است (طوسي، التبيان في تفسير القرآن). علامه طباطبايي در معناي آيه مي‌فرمايد: «صفراء فاقع شديد الصفرة في صفاء لونها» (طباطبايي، همان، ج1، ص 202)؛ يعني زرد پررنگ و خالص. بايد توجه داشت که رنگ زرد در آيه همراه واژة «فاقع» آمده که به معناي شدت رنگ است و بيشتر درباره زرد و قرمز به کار مي‌رود؛ بنابراين واژه «فاقع» نشان از پررنگ بودن زرد دارد، مانند رنگ طلايي که همان زرد پررنگ است. رنگ طلايي از طيف زرد جذّاب و مسرّت بخش و نماد آخرت و ايمان است. از اين آيه يک قانون کلي درباره رنگ‌ها به دست مي‌آيد؛ اين که رنگ‌ها در روحيه افراد تأثيرهاي مثبت و منفي دارند؛ مثلاً زرد موجب شادي و سرور، و سياه باغث غم و اندوه است. شايد بتوان گفت اين آيه به تأثير روان شناختي رنگ‌ها اشاره کرده است (رضايي اصفهاني، همان، ج1، ص 300، استاد رضايي مطلب را با شايد بيان کرده‌، چون احتمال داده‌ (تسرالناظرين) به بقره برگردد؛ نه به رنگ آن. در حالي که فرموده است «لونها تسرّالناظرين» و اين صراحت دارد در اين که مسرت بخش بودن، اثر رنگ زرد گاو است؛ نه خاصيت خود گاو؛ به ويژه که نفرمود «تسرّ النّاس»؛ بلکه «ناظرين» گفت و آن چه براي بينندگان در آغاز جلب توجه مي‌کند، رنگ اشياء است). بنابراين قرآن کريم چهارده قرن قبل در اين آيه، به اثر شادي آفرين رنگ زرد اشاره و يک قانون کلي درباره تأثير رنگ‌ها بيان نمود و جلوه‌اي از ابعاد اعجاز علمي قرآن را به نمايش گذاشت و اين نکته‌اي است که دانشمندان در قرون اخير بدان اشاره کرده‌اند؛ در حالي که در قرون متمادي تاريخ اسلام، مورد توجه جمهور مفسران بود (آلوسي، همان، به نقل از: محمودي، رنگ در قرآن، ص73).

بعد از قرآن دانشمندان علم روان‌شناسي به خوبي به اين ويژگي رنگ زرد و رنگ‌هاي ديگر پي‌بردند. در روايات نيز به آثار شادي بخش رنگ زرد اشاره شده است. از جمله امام صادق7 فرمود: «هر کس کفش زرد بپوشد تا زماني که در پايش باشد در خوشحالي به سر مي‌برد». (حويزي، تفسيرنورالثقلين، ج1، ص 90). امام علي7 هم فرمود: «هر کس کفش زرد بپوشد، کدورت و غم و غصه‌اش کاهش مي‌يابد». امام صادق7 در جاي ديگري فرمود: «از کفش زرد استفاده کنيد، زيرا سه ويژگي دارد: چشم را نوراني، قوه جنسي را تقويت و غم و غصه را برطرف مي‌کند». امام7 در اين روايت به خاصيت محرک بودن رنگ زرد اشاره كرده است.

بررسي

آيه به صراحت بر شادي بخش بودن رنگ زرد پررنگ دلالت دارد و ظاهراً اين راز قبل از قرآن بيان نشده بود آيه در اين صورت مي‌تواند نوعي اعجاز علمي در بحث رنگ‌ها باشد. يکي ديگر از كاربردهاي قرآني رنگ زرد، دربارة آتش جهنم است. قرآن آتش جهنم را به شتران زرد مو تشبيه كرده است:

Gإِنَّهَا تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ، كَأَنَّهُ جِمَالَةٌ صُفْرٌF (مرسلات/32 و33)؛ «كه آن (آتش) شراره‏هايى هم‏چون قصرى‌(عظيم) مى‏افكند؛ چنان‏كه گويى (خصوصيات) آن (هم‏چون) شتران زرد است».

«جمالة» جمع جَمَل به معناي شتر و «صُفر» جمع اَصَفر به معناي رنگ زرد مي‌باشد و گاه به رنگ‌هاي تيره و متمايل به سياه هم گفته مي‌شود؛ ولي در اين جا همان معناي اوّل مناسب‌تر است؛ زيرا جرقه‌هاي آتش، زرد متمايل به سرخ است (مکارم شيرازي، همان، ج 25، ص 419).

شايد وجه شبه در تشبيه شراره‌هاي آتش به شتران زرد مو، حرارت و گرمي همراه با درخشش نور خيره کنندة زرد باشد. اين تشبيه در واقع حکايت از گرما و درخشندگي شراره‌هاي آتش نيز دارد؛ همانند شتران زرد مويي که عرب آن روز در زندگي با آن‌ها محشور بود و از پشم آن‌ها براي لباس استفاده مي‌کرد. قرآن کريم به رنگ زرد در خصوص پژمردگي و زردي گياهان در پاييز نيز اشاره مي‌کند: Gأَلَمْ تَرَأَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرّاً ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَاماً إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرَى‏ لِأُوْلِي الْأَلْبَابِF (زمر/21)؛ «آيا نظر نكرده‏اى كه خدا از آسمان آبى فروفرستاد و آن را به چشمه‏هايى كه در زمين است وارد نمود، سپس به وسيله‏ى آن زراعتى را با رنگ‏هاى متفاوتش بيرون مى‏آورد؛ سپس خشك مى‏گردد، پس آن را زرد مى بينى؛ سپس آن را درهم شكسته مى‏گرداند؟! قطعاً، در اين (مطلب) تذكّرى براى خردمندان است». خداوند در اين آيه رنگ زرد را براي حالت پژمردگي و مرگ به كار برده است که با کاربرد آن در آيه 69 سورة بقره که رنگ زرد را
- نظرات (0)

صلوات

- نظرات (0)

صلوات برپیامبر

- نظرات (0)

تدبردرقرآن

- نظرات (0)

پوشش گناه

قال علی بن ابی طالب علیه السلام:

الْحَذَرَ الْحَذَرَ فَوَاللَّهِ لَقَدْ سَتَرَ حَتَّى كَأَنَّهُ قَدْ غَفَرَ

هشدار! هشدار! به خدا سوگند، [خداوند] چنان پرده پوشى كرده كه پندارى تو را بخشیده است!

- نظرات (0)

نماز بــاران بخوان

- نظرات (0)