قرآن مجید دستور مى ‏دهد كه مسلمانان در روى زمین به سیر و سیاحت بپردازند و آثار گذشتگان را در دل مین و یا در روى خاك با چشم خود ببینند و از مشاهده آن عبرت گیرند و البته جهانگردىِ هدفدار و بازدیدِ توأم با اندیشه، بهترین كلاس براى تربیت انسان‏هاست.

أُوْلَئِكَ جَزَآوُهُم مَّغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ (آل عمران ـ 136)
پاداش آنان (متّقین) از طرف پروردگارشان، مغفرت و باغ‏ هایى است كه از زیر درختان آنها نهرها جارى است و براى همیشه در آن (باغ‏ ها) هستند و چه نیكوست پاداش اهل عمل.
در این آیه پاداش پرهیزگارانى كه صفات آنها در دو آیه گذشته آمده توضیح داده شده است و آن عبارت است از: "آمرزش پروردگار و بهشتى كه نهرها از زیر درختان آن جارى است (و لحظه‏اى آب از آنها قطع نمى ‏شود) بهشتى كه به طور جاودان در آن خواهند بود".
در حقیقت در اینجا نخست اشاره به مواهب معنوى و "مغفرت" و شستشوى دل و جان و تكامل روحانى شده، سپس اشاره به مواهب مادى نموده، و در پایان مى ‏گوید: وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ: این چه پاداش نیكى است براى آنها كه اهل عمل هستند و مرد میدانند نه افراد وا داده و تنبل كه همیشه از تعهدات و مسئولیت هاى خویش مى ‏گریزند.
آمدن كلمات «لِلْمُتَّقِینَ»، «الْمُحْسِنِینَ» و «الْعامِلِینَ» در پایانِ سه آیه پى در پى، نشانگر آن است كه تقوا یك حالت انزوا و عزلت و تنها كیفیّت روحى نیست، بلكه حضور در صحنه، همراه با عمل و احسان است.

پیام‏ های آیه:

1ـ تا انسان از گناه پاك نشود، شایستگى ورود به بهشت را ندارد. «مَغْفِرَةٌ»، «جَنَّاتٌ»
2ـ عفو و مغفرت خداوند، براى تربیت انسان است. «مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ»
3ـ تنها با آرزو نمى ‏توان به الطاف خداوند رسید، بلكه كار و عمل لازم است. «نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ»

قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِیرُواْ فِی الأَرْضِ فَانْظُرُواْ كَیْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذَّبِینَ (آل عمران ـ 137)
به یقین پیش از شما سنّت‏ هایى بوده (و سپرى شده) است. پس در روى زمین گردش كنید و بنگرید كه سرانجام تكذیب كنندگان چگونه بوده است.

پیام‏ های آیه:

1ـ قوانین و سنّت‏ هاى ثابتى بر تاریخ بشر حاكم است كه شناخت آن، براى امروز بشر مفید است. «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ»
2ـ تاریخ گذشتگان، چراغ راه زندگى آیندگان است. «فَسِیرُوا»، «فَانْظُروا»
3ـ جهانگردىِ هدفدار و بازدیدِ توأم با اندیشه، بهترین كلاس براى تربیت انسان‏ هاست. «فَسِیرُوا»، «فَانْظُروا»
4ـ شما با سایر امّت‏ ها فرقى ندارید. عوامل عزّت یا سقوط همه یكسان است. «فَسِیرُوا»، «فَانْظُروا»
5ـ شناخت رفتار و پایان‏ كار پیشینیان در انتخاب راه مفید است. «فَسِیرُوا»، «فَانْظُروا»
6ـ با آگاهى از تاریخ گذشته، مى ‏توانید آینده‏ى راه خود را پیش‏ بینى كنید. «فَسِیرُوا»، «فَانْظُروا»
7ـ حفظ آثار باستانى براى عبرت آیندگان، لازم است. «فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ»
8ـ بررسى و تحقیق در تحولات تاریخ، لازم است. «فَسِیرُوا»، «فَانْظُروا»
9ـ در مطالعه‏ى تاریخ جلوه‏ها مهم نیست، پایان كار مهم است. «فَسِیرُوا»، «فَانْظُروا كَیْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِینَ»

10ـ كیفرهاى الهى تنها مربوط به قیامت نیست، گاهى در همین دنیا قهر الهى به سراغ گردنكشان مى‏آید. «عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِینَ»

هَذَا بَیَانٌ لِّلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِّلْمُتَّقِینَ(آل عمران ـ 138)
این (قرآن) براى همه‏ى مردم بیانى روشنگر، ولى براى متّقین (وسیله‏ى) هدایت و پندآموزى است.

پیام‏ های آیه:

1ـ قرآن، قابل فهم براى همه‏ى مردم، در هر عصرى است. «بَیانٌ لِلنَّاسِ»
2ـ قرآن، براى همه‏ى مردم، در همه زمان‏ ها و مكان‏هاست. «لِلنَّاسِ»
3ـ جهانگردى هدفدار، از عوامل هدایت است. «فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ»، «هُدىً»
4ـ با آنكه قرآن براى عموم مردم است، ولى تنها افراد پرهیزگار و متّقى پند پذیر هستند. «مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ»
5ـ روحیّه‏ى افراد در استفاده و بهره از آیات الهى موثّر است. «لِلْمُتَّقِینَ»

بررسى تاریخ گذشتگان‏

قرآن مجید دوران هاى گذشته را با زمان حاضر و زمان حاضر را با تاریخ گذشته پیوند می دهد، و پیوند فكرى و فرهنگى نسل حاضر را با گذشتگان براى درك حقایق لازم و ضرورى می داند، زیرا از ارتباط و گره خوردن این دو زمان (گذشته و حاضر) وظیفه و مسئولیت آیندگان روشن مى ‏شود. 
"خداوند سنت هایى در اقوام گذشته داشته كه این سنن هرگز جنبه اختصاصى ندارد و به صورت یك سلسله قوانین حیاتى درباره همگان، گذشتگان و آیندگان، اجرا مى ‏شود"

در این سنن، پیشرفت و تعالى افراد با ایمان و مجاهد و متحد و بیدار پیش‏بینى شده، و شكست و نابودى ملت هاى پراكنده و بى ایمان و آلوده به گناه نیز پیش ‏بینى گردیده كه در تاریخ بشریت ثبت است.

آرى تاریخ براى هر قومى اهمیت حیاتى دارد، تاریخ خصوصیات اخلاقى و كارهاى نیك و بد و تفكرات گذشتگان را براى ما بازگو مى‏ كند، و علل سقوط و سعادت، كامیابى و ناكامى جامعه ‏ها را در اعصار و قرون مختلف نشان مى ‏دهد، و در حقیقت تاریخ گذشتگان آینه زندگى روحى و معنوى جامعه ‏هاى بشرى و هشدارى است براى آیندگان.
روى این جهت قرآن مجید به مسلمانان دستور مى‏دهد" بروید در روى زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملت هاى گذشته و زمامداران و فراعنه گردنكش و جبار دقت كنید، و بنگرید پایان كار آنها كه كافر شدند، و پیامبران خدا را تكذیب كردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند، چگونه بود؟ و سرانجام كار آنها بكجا رسید"؟.
آثار گذشتگان، حوادث پند دهنده‏اى براى آیندگان است و مردم مى‏ توانند با بهره ‏بردارى از آنها از مسیر حیات و زندگى صحیح آگاه شوند.

جهانگردى (سیر در ارض)

قرآن مجید دستور مى ‏دهد كه مسلمانان در روى زمین به سیر و سیاحت بپردازند و آثار گذشتگان را در دل زمین و یا در روى خاك با چشم خود ببینند و از مشاهده آن عبرت گیرند.
آرى در اسلام نیز جهانگردى وجود دارد، و به آن اهمیت زیادى داده شده اما نه بسان توریست هاى هوسران و هوسباز امروز بلكه براى تحقیق و بررسى آثار و سرنوشت پیشینیان و مشاهده آثار عظمت خداوند در نقاط مختلف جهان، و این همان چیزى است كه قرآن نام آن را "سیر فى الارض" گذارده و طى آیات متعددى به آن دستور داده است.

بحث لغوی: 
سنن: جمع سنة به معنى طریقه و رویه است مراد از آن ظاهراً احوال و سرگذشت است.
بیان: سخن روشن، كلام بلیغ. آن در اینجا اسم مصدر است، مصدر نیز به كار مى ‏رود. 
موعظة: چیزى است كه دل را نرم مى ‏كند و انسان را به طرد كردن زشتى و انجام دادن كارهاى زیبا و نیك دعوت مى ‏كند.

منابع: 
تفسیر نور، ج 2
تفسیر نمونه، ج 3
تفسیر الحسن الحدیث، ج 2
تفسیر هدایت، ج 1

گفت: به آنها وعده مى ‏دهم و به آرزوها گرفتارشان مى‏ كنم تا دچار گناه شوند و وقتى گرفتار شدند، استغفار را از یاد آنها مى ‏برم. (وسائل الشیعه، ج 11، ص 66)

وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُواْ فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُواْ أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُواْ اللّهَ فَاسْتَغْفَرُواْ لِذُنُوبِهِمْ وَمَن یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّهُ وَلَمْ یُصِرُّواْ عَلَى مَا فَعَلُواْ وَهُمْ یَعْلَمُونَ(آل عمران ـ 135)
(افراد با تقوا) كسانى هستند كه هر گاه كار زشتى انجام دهند و یا به خویشتن ستم كنند، خدا را یاد كرده و براى گناهان خود استغفار مى‏ كنند. و جز خدا كیست كه گناهان را ببخشد؟ و (متّقین) چون به زشتى گناه آگاهند بر انجام آنچه كرده‏اند، پافشارى ندارند.

پرهیزگاران اصرار بر گناه نمى‏كنند (وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً ...)

در ادامه آیه گذشته که سیمای پرهیزکاران را بررسی می کرد در آیه فوق اشاره به یكى دیگر از صفات پرهیزكاران شده كه" آنها علاوه بر اوصاف مثبت گذشته اگر مرتكب گناهى شوند به زودى بیاد خدا مى‏ افتند و توبه مى‏ كنند و هیچ گاه اصرار بر گناه نمى ‏ورزند".
از تعبیرى كه در این آیه شده چنین استفاده مى‏ شود كه انسان تا به یاد خدا است مرتكب گناه نمى ‏شود آن گاه مرتكب گناه مى ‏شود كه به كلى خدا را فراموش كند و غفلت تمام وجود او را فرا گیرد، اما این فراموشكارى و غفلت در افراد پرهیزگار دیرى نمى ‏پاید، به زودى بیاد خدا مى‏ افتند و گذشته را جبران مى‏ كنند، آنها احساس مى‏ كنند كه هیچ پناهگاهى جز خدا ندارند و تنها باید آمرزش گناهان خویش را از او بخواهند (وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ)" كیست جز خدا كه گناهان را ببخشد".

باید توجه داشت كه در آیه علاوه بر عنوان فاحشه، ظلم بر خویشتن نیز ذكر شده (أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ) و فرق میان این دو ممكن است این باشد كهفاحشه اشاره به گناهان كبیره است و ظلم بر خویشتن اشاره به گناهان صغیره.
در پایان آیه براى تاكید مى‏ گوید:" وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلى‏ ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ":" آنها هرگز با علم و آگاهى بر گناه خویش اصرار نمى ‏ورزند و تكرار گناه نمى ‏كنند".
در ذیل این آیه از امام باقر علیه السلام نقل شده كه فرمود:" الاصرار ان یذنب الذنب فلا یستغفر اللَّه و لا یحدث نفسه بتوبة فذلك الاصرار ": اصرار بر گناه این است كه انسان گناهى كند و دنبال آن استغفار ننماید و در فكر توبه نباشد این است اصرار بر گناه. (تفسیر عیاشى در ذیل آیه‏)
در كتاب "امالى صدوق" از امام صادق علیه السلام حدیثى پر معنى نقل شده كه خلاصه آن چنین است: "هنگامى كه آیه فوق نازل شد و گناهكاران توبه كار را به آمرزش الهى نوید داد ابلیس سخت ناراحت شد، و تمام یاران خود را با صداى بلند به تشكیل انجمنى دعوت كرد آنها از وى علت این دعوت را پرسیدند، او از نزول این آیه اظهار نگرانى كرد، یكى از یاران او گفت: من با دعوت انسان ها به- این گناه و آن گناه تاثیر این آیه را خنثى میكنم، ابلیس پیشنهاد او را نپذیرفت، دیگرى نیز پیشنهادى شبیه آن كرد كه آن هم پذیرفته نشد، در این میان شیطانى كهنه كار به نام "وسواس خناس"! گفت من مشكل را حل می كنم، ابلیس پرسید: از چه راه؟ گفت: فرزندان آدم را با وعده‏ها و آرزوها آلوده به گناه مى ‏كنم، و هنگامى كه مرتكب گناهى شدند یاد خدا و بازگشت به سوى او را از خاطر آنها مى ‏برم، ابلیس گفت راه همین است و این ماموریت را تا پایان دنیا بر عهده او گذاشت"!

روشن است كه فراموشكارى نتیجه سهل ‏انگارى و وسوسه ‏هاى شیطانى است، و تنها كسانى گرفتار آن مى ‏شوند كه خود را در برابر او تسلیم كنند و به اصطلاح با وسواس خناس همكارى نزدیك نمایند!

مردان بیدار و با ایمان كاملا مراقبند كه هرگاه خطایى از آنها سر زد در نخستین فرصت آثار آن را با آب توبه و استغفار از دل و جان خود بشویند و دریچه ‏هاى قلب خود را به روى شیطان و لشكر او ببندند كه آنها از درهاى بسته قلب وارد نمى‏ شوند؟

بحث لغوی:

"فاحشة" از ماده فحش و فحشاء به معنى هر عمل بسیار زشت است و انحصار به اعمال منافى عفت ندارد زیرا در اصل به معنى "تجاوز از حد" است كه هر گناهى را شامل مى ‏شود.
البته بعضى مفسّران، مراد از «فاحِشَةً» را زنا و مراد از «ظلم» را سایر گناهان دانسته ‏اند و بعضى دیگر مراد از «فاحِشَةً» را گناهان كبیره و «ظلم» را گناهان صغیره دانسته‏اند.
یصروا یعنی اصرار به معنى ادامه دادن و صر در اصل به معنى بستن و گره زدن است.

بحث روایی:

در روایات مى‏ خوانیم كه بى‏ توجّهى به گناهان گذشته و ترك توبه از آنها، به منزله‏ى اصرار بر گناه است. («هو ان یذنب الذنب فلا یستغفر اللَّه و لا یحدث نفسه بتوبة فذلك الاصرار». كافى، ج 2، ص 287)

پیام ‏های آیه:

1ـ گاهى از افراد متّقى نیز گناه صادر مى ‏شود. «لِلْمُتَّقِینَ»، «الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً»
2ـ خطرناك‏تر از انجام گناه، غفلت از گناه و بى‏توجّهى به زشتى آن است. متّقین اگر هم گناه كنند، بلافاصله استغفار مى ‏نمایند. «إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً»، «ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا»
3ـ نشانه‏ى تقوا، توبه فورى از گناه است. «إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً»، «ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا»
4ـ یاد خدا، رمز توبه است. «ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا»
5ـ تا یاد خدا در دل گناهكار زنده است، مى ‏تواند در مدار متقین وارد شود. «إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً»، «ذَكَرُوا اللَّهَ»
6ـ گناه، ظلم به خویشتن است. «ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ»
7ـ تنها خداوند است كه گناهان را مى ‏بخشد. «وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ»
8ـ متّقى كسى است كه اصرار بر گناه نداشته باشد. زیرا اصرار بر گناه، نشانه‏ى سبك شمردن آن و غفلت از یاد خداست. «وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلى‏ ما فَعَلُوا»
9ـ اصرار آگاهانه بر گناه، سبب محرومیّت از مغفرت الهى است. «وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا»

منابع: 
تفسیر نور، ج 2
تفسیر نمونه، ج 3
تفسیر عیاشى در ذیل آیه‏
وسائل الشیعه، ج 11
تفسیر احسن الحدیث، ج 2

برخی از اصول عقلانی و اخلاقی است که نمی ‌توان به سادگی از کنار آنها گذشت؛ زیرا بنیاد و محور بسیاری از اصول دیگر اخلاقی است که جامعه بر مدار آن می‌ گردد و سامان می ‌یابد.

از جمله این اصول وفای به وعده است؛ زیرا وفای به قول و قرارهای گفتاری و پایبندی به آنها نشانه راستگویی و صداقت و عامل اساسی در اعتمادسازی است. جامعه‌ای که از بی‌اعتمادی رنج می‌برد، هرگز به امنیت اخلاقی و رفتاری نمی‌رسد.

همان اندازه که اعتماد، بزرگ‌ترین سرمایه جامعه است، بی‌اعتمادی عامل نابودی و فروپاشی جامعه است از این‌رو در آموزه‌‌های اسلامی، به بسترهای اعتمادساز و عوامل آن توجه شده و از بسترها و موانع تحقق آن به شدت برحذر داشته شده است. همچنین وفای به وعده جزیی از ایمان دانسته شده و یکی از راه‌های شناخت ایمان و صداقت اشخاص، سربلندی در آزمون وفای به وعده معرفی گردیده است.

جامعه انسانی بر مدار اخلاق و قانون سامان می‌یابد. وعده‌ها از مسایل اخلاقی است که در کنار عهدها و پیمان‌ها قرار می‌گیرد که از مسائل قانونی شمرده می‌شود. از این‌رو، تفاوتی جوهری میان وعده و عهد وجود دارد.

درحقیقت وعده‌ها، قول و قرارهایی برای انجام کاری در آینده است و آدمی به صرف اعتماد به صداقت و قول دیگری است که به آن توجه داشته و لوازم آن را می‌پذیرد.

(وعده) و (عهد و پیمان) هرچند در ظاهر یکسان می‌نمایند، ولی به سبب اینکه از مسایل دو حوزه متفاوت می‌باشند، آثار و پیامدهای متفاوتی در زندگی دنیوی و اخروی آدمی به جا می‌گذارند.

براساس فرهنگ‌های عربی و قرآنی این معنا استنباط می‌شود که وعده، اختصاص به نویدهای خوب و خیر ندارد، بلکه واژه وعده در خیر و شر به کار رفته است. (مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 875؛ القاموس المحیط، ج 1، ص 470) از این‌رو برخی گفته‌اند: اصل در ماده وعد، تعهد امری اعم از خیر و شر است و این معنا در تمامی مشتقات این کلمه جاری است.  (التحقیق، حسن مصطفوی، ج 13، ص 143)

براین اساس، وعید نیز تنها اختصاص به وعده شر ندارد، بلکه در هر دو معنای خیر و شر به کار می‌رود؛ زیرا این واژه نیز یکی از مشتقات اصل (و-ع-د) است.

اما در کاربردهای عربی، واژه وعد در خیر و وعید در شر به کار می‌رود؛ چنانکه ایعاد به معنای وعده به شر دادن است. (الفروق اللغویه، ابو هلال عسکری)

تخلف از وعده، عامل بی‌اعتمادی

روابط انسانی فراتر از حقوق و قانون تعریف شده است؛ زیرا روابط انسانی، بیش از آنکه پاسخگوئی به نیازهای مادی و جسمی و حتی دنیوی باشد، به هدف پاسخ‌گویی به نیازهای عاطفی، معنوی و اخروی می‌باشد؛ زیرا انسان پیش از هر چیزی می‌خواهد تا نیازهای احساسی و عاطفی خود را با ارتباط با دیگر هم‌نوعان خود برآورده سازد؛ اما از آنجایی که انسان‌ها دارای خواسته‌های نفسانی هستند، تضادهایی میان اینان رخ می‌دهد؛ اینجاست که قانون برای مدیریت بحران و جلوگیری یا حل آن وضع می‌شود تا به اعمال قدرت و زور از هرگونه تجاوز خواسته و ناخواسته جلوگیری به عمل آید. بخش اعظم قوانین حقوقی و کیفری، قوانین بازدارنده هستند تا روابط انسانی بیرون از عدالت و انصاف، ساماندهی شده و نظم پیدا کند.

به هرحال، آنچه روابط انسانی را ایجاد می‌کند و باقی و برقرار می‌دارد، همان اصول اخلاقی است که خاستگاه عاطفی دارد.

در هر جامعه‌ای بیش و پیش از آنکه قانون حکومت کند، اصول اخلاقی است که حکومت می‌کند و روابط انسانی را مدیریت می‌نماید.

عقل هر انسانی، تخلف از وعده را امری قبیح می‌شمارد و در هنگام ارزش‌گذاری اعمال و رفتار، این‌گونه اعمال را ضد ارزشی دانسته و از آن بیزاری می‌جوید. خداوند در آیات بسیاری باتوجه به همین قباحت عقلانی، مردم را به وفاداری نسبت به وعده‌ها دعوت می‌کند و از آنان می‌خواهد تا با مراجعه به وجدان بیدار و فطرت سالم خویش، نسبت به وعده‌هایی که داده‌اند، پایبند باشند؛ چراکه عقل انسانی خود به خود، وفای به وعده و عدم تخلف از آن را اثبات می‌کند و هرکسی با مراجعه به عقل و وجدان خود می‌تواند این معنا را درک و فهم کند. (آل عمران، آیات9 و 194؛ توبه، آیات77 و 114؛ رعد، آیه31؛ ابراهیم، آیه47)

از آنجایی که خداوند هرگز خلاف آن‌چه را به عقل آدمی آموخته انجام نمی‌دهد، در آیاتی به عدم تخلف خود از وعده‌هایش اشاره می‌کند تا این‌گونه به مردم بیاموزد که هرکسی می‌بایست به آن‌چه وعده داده عمل کند. (آل عمران، آیات9 و 194؛ اعراف، آیه44؛ رعد، آیه31؛ حج، آیه27؛ روم، آیه6)

خلف وعده، رفتاری شیطانی است (ابراهیم، آیه22) و افراد منافق به تبعیت از شیطان این‌گونه عمل می‌کنند (توبه، آیه77) زیرا بر خلاف قول و قرار خود عمل کرده و پایبند به وعده خویش نیستند و این‌گونه دورویی و نفاق پیشه می‌کنند. از این‌رو خداوند هرکسی را تخلف از وعده کند، مغضوب دانسته و به دوزخ وعده می‌دهد. (صف، آیات2و 3)

امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: وعده مومن به برادر مومن خویش، نذری است که کفاره ندارد، ولی کسی که خلق وعده کند، نخست با خدا خلف وعده کرده و خود را در معرض خشم او قرار داده است.

خداوند می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آوردید، چرا چیزی را که می‌گویید، بدان عمل نمی‌کنید. در نزد خداوند گناه بزرگی است که چیزی را بگویید و عمل نکنید. (الکافی، ج2، ص363؛ تفسیر نورالثقلین، ج5، ص310)

به هرحال، صداقت و عدم تخلف از وعده مهمترین عامل در اعتمادسازی جامعه است. اعتمادسازی در جامعه، بزرگ‌ترین سرمایه هر جامعه‌ای برای بقا و رشد است. اما اگر افراد جامعه نسبت به وعده‌ها و قول و قرارهایی که داده‌اند، عمل نکنند یا بر خلاف آن عمل کنند، این سرمایه بزرگ اجتماعی از میان می‌رود و بی‌اعتمادی چنان گسترش می‌یابد که حتی قانون و زور نمی‌تواند از آن حفاظت کند و جامعه را به آرامش و امنیت برساند و موجب رشد اقتصادی و شکوفایی آن شود.

جامعه‌ای که به وعده‌های خود عمل می‌کند، جامعه ارزشی است؛ زیرا صداقت، مهم‌ترین رکن اخلاقی در آن حضور جدی دارد. اما جامعه‌ای که خلف وعده می‌کند، جامعه‌ای نفاق‌آمیز است که دروغ و دغل و دورویی، آن را به فساد کشانده است.

پاکیزه ترین شغل در بیان پیامبر

پیامبر (صل یالله و علیه وآله) می‌فرماید: پاکیزه‌ترین شغل، شغل بازرگانانی است که چون سخنی گویند، دروغ نگویند و هرگاه امانتی به آنها سپرده شود، خیانت نکنند و هرگاه وعده دهند، خلف وعده نکنند و وقتی چیزی می‌خرند، از آن نکوهش نکنند و وقتی چیزی می‌فروشند، تعریف و تبلیغ نکنند و هرگاه بدهکارند در پرداخت بدهی خود تعلل نورزند و هرگاه طلبکار باشند برای گرفتن حق خود فشار نیاورند.» (میزان الحکمه، ح 17622)

بدقولی، نشانه‌ای از فسق

خداوند در آیه 27 سوره بقره نقض پیمان و بدقولی را نشانه‌ای از فسق می‌شمارد. فسق در معنای اصلی آن به معنای بیرون شدن از پوست است. وقتی می‌گویند (فسقت التمره) معنایش این است که خرما از پوستش بیرون آمد.

فاسق در این آیه به کسی اطلاق می‌شود که عهدی را که بسته، می‌شکند.

بنابراین می‌توان گفت نقض عهد و بدقولی به معنای نوعی بیرون شدن از پوست است که شخص حقیقت باطنی خویش را آشکار می‌کند. از همین رو در آخر آیه، فاسقین را به زیانکاران توصیف می‌کند.