سایت خاتون

سایت مطبخ خاتون

آیا نسخ با حکمت خداوند منافات ندارد؟

نسخ، عبارت است از: «صرف نظر کردن از یک حکم شرعى پیشین که به حسب ظاهر اقتضاى دوام دارد، به دلیل یک حکم شرعى پسین به شرطى که از لحاظ معنایى میان این دو حکم، تنافر، ناسازگارى بیّن و آشکار وجود داشته باشد یا بر نسخ آن اجماع یا نص معتبرى، یافت شود.»

لزوم نسخ:

نیازهاى انسان، گاه با تغییر زمان و شرایط محیط دگرگون مى شود و گاه ثابت و برقرار است. با توجه به قانون تکامل انسان و جامعه ـ به ویژه هنگام شروع انقلاب هاى اجتماعى و عقیدتى ـ گاه برنامه اى مفید و سازنده و گاه ناکارآمد است; بنابراین، لزوم دگرگونى برنامه ها در مقطع هاى مختلف زمانى، روشن به نظر مى رسد.

نسخ، هیچ گونه منافاتى با حکمت خداوند ندارد; زیرا:

1. احکام، تابع مصلحت ها و مفسده ها است. همان طور که ممکن است ساعت معین، روز معین و هفته معین، در مصلحت فعل تأثیر داشته باشد، سال و سال ها نیز ممکن است در مصلحت فعل مۆثر باشد; مثل این که مصلحت براى مسلمانان در یک زمان (به علت ضعف نیرو) عفو و گذشت از منافقان و کفار است و در زمان دیگر، مصلحت (به علت داشتن تجهیزات و نیرو) جهاد با آنان مى باشد.

2. درست است که ظاهر حکم وضع شده به وسیله شارع، دوام و استمرار است، ولى در واقع، خود شارع، محدودیت زمانى آن حکم را مى داند و به دلیل مصالحى مثل آماده کردن مردم براى اطاعت و انقیاد و تسهیل و تخفیف در عبادات، زمان پایان یافتن حکم را براى مردم ابلاغ نکرده است; بنابراین، نسخ منافاتى با علم و حکمت خداى متعال ندارد; علاوه بر این که دقت در آیات منسوخ، وجود قراینى را ثابت مى کند که حاکى از موقتى بودن حکم است.

3. در وضع احکام به وسیله آیات قرآن، هدف هاى مختلفى دنبال مى شود که یکى از آنها تشریع حکم است که با نسخ، حکم از بین مى رود; ولى هدف هاى دیگر، مثل اعجاز آیات، تلاوت آیات و در برخى موارد چون سند تاریخى است ـ در موردى که شأن نزول خاصى داشته باشد ـ به حال خود باقى مى ماند.

تعداد آیات منسوخ

از جمله مسائل دیگری که مورد نسخ مورد توجه قرار گرفته است، سایر تعداد آیات منسوخ است در گذشته عالمانی بوده‌اند که ده‌ها آیه قرآن را منسوخ می‌دانسته‌اند و کار این مبالغه تا به جایی رسید که برخی آیه سیف فاقتلوا المشرکین توبه آیه 5 را رئیس‌الناسخین لقب داده‌اند زیرا به اعتقاد آنها این آیه تنهایی بیش از 130 آیه را در 52 سوره قرآن نسخ کرده  است.

پس به تدریج با ضابطه‌مند کردن اصطلاح نسخ دایره نواسخ در قرآن محدود گردیده است و نظر محققان متاخر خط بطلان بر نظریه طرفداران فراوانی نسخ در قرآن کشیده شده است پیشینیان حدود 500 آیه را از قرآن منسوخ می‌دانسته‌اند.

سیوطی در اتقان ضمن رد عقیده طرفداران کثرت آیات منسوخه در قرآن در یک بررسی درباره آیات نسخ از ابتدا تا انتهای قرآن موارد معدودی را ذکر کرده که عبارت‌اند از سوره بقره شش آیه آل عمران یک آیه نساء دو آیه احزاب یک آیه ممتحنه یک آیه مزمل یک آیه، بنابراین آیات منسوخ در نزد سیوطی 21 آیه بوده است.

آیه‌الله معرفت قائل به نسخ 8 آیه از آیات قرآنی بوده.[ جلال‌الدین سیوطی، الاتفاق فی علوم القرآن، ج 2، ص 708-712]

علامه طباطبایی قائل به نسخ 5 آیه از آیات قرآن بود.

آیه‌الله خویی تنها یک مورد از آیات قرآن را مصداق نسخ می‌داند و آن هم آیه نجوا است/ یا ایها الذین آمنوا اذا ناجیتم الرسول فقدموا بین یدی نجواکم صدقه اشفقتم ان تقدموا بین یدی نجواکم صدقات فإذا تفعلوا و ناب‌الله علیکم فاقیموا الصلاه وأتوا الزکاه و اطیعوا الله و رسوله والله خیر بما تعملون.

آیه نجوا در مورد وجوب یک درهم صدقه برای هر ملاقات خصوصی آن هم برای مشمولین طبقه مرفه بود که یاران پیامبر به فاطر بخل و حرص به مال از پرداختن صدقه شانه خالی کرده و از ملاقات خصوصی صدقه نظر کرده‌اند به اجماع همه مفسران به مضمون این آیه جزء شخص علی (علیه السلام) احدی عمل نکرد و پس از آزمایش مسلمانان، آیه توسط آیه بعدی نسخ شده است.[ مولایی‌نیا، عزت‌الله، نسخ در قرآن، ص 420، تهران نشر رایزن، 1378]

سه قاعده طلایی در ارتباط با جنس مخالف

ارتباط با جنس مخالف نیاز اساسی انسان

یکی از انگیزه های مهم برای ایجاد رابطه با جنس مخالف پاسخ گویی به نیازهای روحی و عاطفی و غریزی است. یعنی ساختار وجودی انسان به گونه ای طراحی شده است که در مقطعی از دوران زندگی خود به طور جدی احساس نیاز به جنس مخالف می نماید. تلاطم و التهاب درونی او تنها با گفتگو، معاشرت، همنشینی و ایجاد رابطه با جنس مخالف آرام می گیرد. احساس نیاز عاطفی به جنس مخالف تنها به این موارد خلاصه نمی شود چرا که قوه و نیروی جدی تری به نام قوای شهوانی و جنسی نیاز این ارتباط را دو چندان می سازد.

نسخه قرآن برای ارتباط دختر و پسر

با نگاه به آموزه های زیبای اسلامی به خوبی می توان جواب این نیاز اساسی را مشاهده نمود. ولی باید به یاد داشت دارو و نسخه ای که اسلام و آموزه های وحیانی آن، به این نیاز مبرم پیشنهاد می کند یک داروی مقطعی و بی تأثیر نیست، بلکه نسخه ای کارآمد و اثر بخش است. آموزه های وحیانی با تقویت نهاد خانواده و باز نگه داشتن مسیر ازدواج شرعی به این نیاز اساسی افراد پاسخ مثبت داده و آنها را متوجه زندگی مشترک و حیات طیبه نموده است. حیات طیبه ای که برای انسان آرامش و آسایش دو گیتی را به ارمغان می آورد. خداوند متعال در این خصوص می فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُون؛ [روم،21] و از نشانه های قدرت اوست که برایتان از جنس خودتان همسرانی آفرید. تا به ایشان آرامش یابید، و میان شما دوستی و مهربانی نهاد. در این عبرتهایی است برای مردمی که تفکر می کنند».

تجویز دوست دختر و دوست پسر ممنوع

بعضی از روشن فکر نمایان در دنیای مدرن برای دست یابی جوانان به آرامش و لذت نسخه بسیار خطرناک و شیطانی  را تجویز می نمایند. رها کردن  جوان در یک بستر  آزاد و بدون قواعد و قوانین  دینی و اخلاقی موضوعی است که می تواند نه تنها آرامش و لذت را برای انسان به  ارمغان نداشته باشد بلکه زمینه برای مشکلات فراوان روحی و روانی را به بار داشته باشد. از این رو خداوند متعال خط بطلانی به این نسخه شیطانی کشیده و می فرماید: «وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدانٍ؛ [نساء/۲۵] و نه دوست پنهانی بگیرند».

شرایط ارتباط با جنس مخالف از نگاه قرآن

بر خلاف تصور و نظر کسانی که برداشت های سخت و افراطی خود را به مبانی اسلامی نسبت می دهند. آموزه های اسلامی هیچگاه افراد را به افراط و تفریط سوق نداده است؛ بلکه افراد را بر پایه و اساس تعادل و میانه روی به سوی کمال و سعادت رهنمود ساخته است. شاید بعضی افراد بسیار دوست داشته باشند که  جامعه زنان را در چارچوب منازل آجری محبوس نمایند و آنان را به دور از زندگی اجتماعی  نگهدارند.  تا اینکه ایشان از آسیب ارتباط با جنس مخالف در امان نگهدارند. ولی با اندک نگاهی متوجه خواهیم شد اولین کسی که با این رویه افراطی برخورد نماید جامعه زنان خواهند بود. با این توضیح با تأمل در آموزه های اسلامی می توان چارچوب مشخصی برای این ارتباط تعریف نمود.

1-رعایت حریم حیا و عفت در ارتباطات اجتماعی

اولین و زیباترین شاخص و مؤلفه ای که فرهنگ قرآن برای روابط اجتماعی دو جنس مخالف معرفی می نماید، رعایت حریم حیا و عفت است. عفت و پاکدامنی یکی از ارزشمندترین صفات اخلاقی ست که همچون سدی محکم در برابر طغیان امیال جنسی و زیاده روی در شهوت پرستی انسان را مصون نگه می دارد. این ویژگی اخلاقی یکی مهمترین شاخص های اخلاقی روابط اجتماعی است که در قرآن نیز به آن توجه خاص شده است. در سوره مبارک قصص خداوند متعال در خصوص چگونگی ارتباط دختران حضرت شعیب (علیه السلام) با حضرت موسی (علیه السلام) می فرماید:
«فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشی عَلَی اسْتِحْیاءٍ قالَتْ إِنَّ أَبی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا؛ [قصص/25] پس یکی از آن دو زن که با شرم و آزرم راه می رفت نزد او آمد، گفت: پدرم تو را می خواند تا تو را مزد آنکه برای ما آب دادی بدهد».
 ویل دورانت تمدن شناس معروف در این خصوص می نویسد: زنان بی شرم، جز در لحظاتی زودگذر برای مردان جذاب نیستند.... مردان جوان به دنبال چشمان پر از حیا می باشند. و بدون آنکه بدانند حس می کنند که این خودداری ظریفانه (حیا و عفاف) از یک لطف و رقت عالی خبر می دهد. [1]

2-حفظ حدود شرعی و اسلامی

هر چند از آموزه های دینی حرمت و ممنوعیت کامل ارتباط با جنس مخالف استفاده نمی شود ولی به طور قطع و یقین برای آن ضوابط روشن و بازدارنده تعریف نموده است؛ تا اینکه این ارتباط اجتماعی از خطرات احتمالی مصون نگه داشته شود.  به همین جهت در شرع مقدس ارتباط بین دو جنس مخالف نباید بر اساس خواسته های شهوانی پایه ریزی شده باشد. اگر دختر و پسری مجبور هستند بر اساس ضرورت کاری، تحصیلی و یا اجتماعی با جنس مخالف ارتباط داشته باشند، نباید این رابطه توأم با نگاه های بر خواسته از امیال نفسانی، و یا با شوخی های تحرک آمیز باشد، دختران می بایست حجاب اسلامی را رعایت نمایند و از تن آرایی و عشوه گری خودداری نمایند.[2]

3- بی توجهی به هوای نفس و توجه به دشمن بیرونی

سومین مؤلفه و شاخصی که لازمه روابط با جنس مخالف است موضوع دشمن شناسی است. به عبارتی دیگر هر انسانی به خوبی می داند که در مسیر سیر و کمال خود با دشمنان بیرونی و همچون شیاطین جن و انس و دشمن خطرناک درونی همچون هوای نفس مواجه است. غفلت از دشمن خطرناکی همچون هوای نفس می تواند او را به ورطه هلاکت و نابوی کشاند علاوه بر تمایلات زیاده طلبانه نفسانی می بایست قوای شیطان را نیز مزید بر علت دانست. بهترین مصداق قرآنی این شاخص عدم اعتماد به نفس حضرت یوسف (علیه السلام) است که در ارتباط با زلیخا بیان شده است: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحیم [یوسف/53].

عواقب سوء نسخه های شیطانی

کسانی که برای نجات جوانان از غلیان مرگبار شهوات جنسی، دوستی های خیابانی را تجویز می نمایند بسیار خوب می دانند که این چنین پیشنهادی نه تنها موجب اطفاء شهوات و نجات آنان نخواهد بود بلکه زمینه ای برای غرق شدن در تمایلات جنسی بیشتر را فراهم می نماید. به طور کل از آنجایی که جنس دختران از عواطف و احساسات بیشتری برخوردارند بیشترین آسیب  را متحمل می شوند. به طور خلاصه می توان معایب این ارتباط را این چنین برشمرد:
1- از بین رفتن کرامت انسانی و غرق شدن در منجلاب و گرداب شهوات، 2- کاهش آرامش روانی و افزایش التهاب و اضطراب درونی، 3-تنوع طلبی، 4- آلوده شدن به گناه و عذاب اخروی. 5-تنزل موقعیت اجتماعی، 6- محیا شدن زمینه های ازدواج ناموفق در آینده.[3]

سخن آخر

جوانانی که پیش از ازدواج، با جنس مخالف رابطه دوستی دارند، تمایل هوس بازانه در ایشان قوت یافته به طوری که حتی  پس از ازدواج نیز این روحیه تنوع طلبانه، روانشان را آزار می دهد. چه بسیار افرادی که به خاطر این نقص روحی و روانی حتی در زندگی مشترک نیز به خاطر لگد مال کردن حریم های الهی به گناه سابق خود بازگشته و زندگی مشترک خود را در معرض فروپاشی قرار می دهند. [4]
پی نوشت  ها:
 [1]. جوانان و ارتباط، ابو القاسم مقیمی حاجی، تحقیق و پژوهش مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علیمه، به نقل از لذات فلسفه، ص 129.
 [2].جوانی فصل شکفتن، دکترعلی احمد پناهی (روانشناس اسلامی) نشر موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، 1388، ص 224.
[3]. همان.
 [4]. ر.ک: همان، ص 221

براى نجات پیامبر هم دروغ نگفت!

شبى كه على (علیه السلام) فدایى پیامبر شد و در بستر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار گرفت پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به ابوذر فرمودند: مرا از این خانه بیرون ببر!

ابوذر اطاعت كرد باین ترتیب پیامبر در میان روپوشى "كیسه اى"قرار گرفتند، ابوذر كیسه را به گرده خود گرفته و از خانه بیرون آمد.

گرگان و پهلوانان قریش وقتیكه ابوذر را دیدند، گفتند آن كیسه چیست كه در پشت حمل كرده اى؟

ابوذر با خود گفت: هر چه بگویم ممكن است آنها تحقیق كنند، و از طرفى مى دانست النجاه فى الصدق كما ان الهلاك فى الكذب نجات در راستگویى است و هلاكت در دروغگویى مى باشد.

گرچه در این امر خطیر، دروغ مصلحت آمیز اشكال نداشت، و لكن ابوذر راستش را گفت جواب داد: در این كیسه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مى باشد.

آنها گفتند: ابوذر در این موقعیت حساس ما را مسخره مى كند، غیر ممكن است او جاى پیامبر را بما نشان دهد، از ابوذر دست كشیدند.

وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ یفْقَهُوهُ وَفِی آذَانِهِمْ وَقْرًا(الإسراء/46)

(و بر دلهایشان پوششهایی، تا آن را نفهمند؛ و در گوشهایشان سنگینی)

ابوذر آن حضرت را آورد و در بیرون مكه به زمین گذاشت.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: اى ابوذر! چطور شد در این موقعیت پرخطر راستش را گفتى؟!

ابوذر گفت: هرچه بر خود فشار آوردم كه دروغى بگویم، دیدم دروغ بلد نیستم!!

این است كه رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

آسمان سایه نینداخت و زمین بر نداشت صاحب لهجه اى كه راستگوتر از ابوذر باشد.(1)

هى نیارى بر زبان حرف دروغ   حیف باشد زان دهان حرف دروغ

من چو با تو راستم تو راست باش   تا نباشد در میان حرف دروغ

آن اشارات دروغینت بس است   نیست حاجت در بیان حرف دروغ

نكته اى باریك گویم عذر آن   كز چه آید زان دهان حرف دروغ

بشكند در تنگنا آن حرف راست   درهم افتد گردد آن حرف دروغ

فیض بس كن كى كجا سر مى زند   از دهان آنچنان حرف دروغ

گر شنیدى از كسى باور مكن   او كى آرد بر زبان حرف دروغ(2)

______________

1- پندهاى جاویدان: ص 125.

2- دیوان فیض كاشانى: ج 3، ص 786.

تفاوت اختیار ملائکه با اختیار ما!

خداوند می‌فرماید:

«الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیُۆْمِنُونَ بِهِ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا ؛ كسانى كه عرش [خدا] را حمل مى‏كنند، و آنها كه پیرامون آنند، به سپاس پروردگارشان تسبیح مى‏گویند و به او ایمان دارند و براى كسانى كه گرویده‏اند طلب آمرزش مى‏كنند».[سوره غافر، آیه 7]

دلالت این آیه به این که ملائکه ، موجودات مستقل و دارای شعور و اراده می باشند، روشن است؛ زیرا اوصافی که برای آنان ذکر شده (مانند ایمان به خدا و طلب مغفرت برای دیگران) جز با وجود مستقل و صاحب شعور و اراده سازگار نیست.

همچنین خداوند درباره ملائکه مقربین می‌فرماید:

«مسیح هرگز از بندگی خدا خودداری و سرپیچی نمی‌کند. ملائکه مقربین و هر که از بندگی او سرپیچی و گردن‌کشی کند، همه ایشان را به سوی خود جمع آوری خواهد کرد....اما کسانی که سرپیچی و گردن‌کشی کردند، آنان را با عذابی دردناک عذاب خواهد کرد .جز خدا برای خود سرپرست و یاوری نخواهند یافت».[سوره نساء، آیه 173]

مسیح و ملائکه مقربین اگر چه معصیت نمی‌کنند، ولی درصورت معصیت و سرپیچی از بندگی، با عذاب روز قیامت در این آیه تهدید شده‌اند.

تهدید با عذاب روز قیامت که فرع بر ترک تکلیف است ،جز با استقلال وجود و شعور و اراده درست نمی‌باشد ؛ در نتیجه می‌توان اصل اختیار ایشان را ثابت دانست.

مفسرین در ذیل آیه 6 سوره تحریم به این بحث مهم پرداخته‌اند:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِیكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَیْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُۆْمَرُونَ ؛

اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن، مردم و سنگهاست حفظ كنید: بر آن [آتش‏] فرشتگانى خشن [و] سختگیر [گمارده شده‏] اند. از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچى نمى‏كنند و آنچه را كه مأمورند انجام مى‏دهند.» [سوره تحریم، آیه 6]

در مورد تکلیف ملائکه و اختیار و اراده ایشان بحث‌های مفصلی مطرح شده است. فخر رازى در تفسیر كبیر خود در ذیل آیه شریفه مورد بحث گفته:

در این آیه اشاره‏‌اى است به اینكه ملائكه در آخرت مكلف به تكالیف مى‏‌شوند (همان‌طور كه ما انسان‌ها در دنیا مكلف هستیم) ، آن‌ها در آخرت مورد تكالیف و اوامر و نواهى مى‏‌گردند، و عصیان ملائكه به همین است كه با امر و نهى خدا مخالفت كنند.[1]

علامه در المیزان فرموده‌اند:

این حرف درست نیست، چون در آیه چنین اشاره‏‌اى وجود ندارد. آیه شریفه تنها مى‏‌خواهد بفرماید: ملائكه محض اطاعتند، و در آن‌ها معصیت نیست، و به اطلاقش شامل دنیا و آخرت هر دو مى‏‌شود، پس ملائكه نه در دنیا عصیان دارند و نه در آخرت، پس هیچ وجهى ندارد كه تكلیف ملائكه را مختص به آخرت بداند.

سپس حضرت علامه، نظر تحقیقی خود را که برگرفته از حکمت متعالیه ملاصدرا است بیان فرموده‌اند:

و نیز تكلیف ملائكه از سنخ تكلیف معهود در مجتمع بشرى ما نیست، چون در بین ما انسان‌هاى اجتماعى تكلیف ، عبارت از این است كه تكلیف كننده اراده خود را متعلق به فعل مكلف كند، و این تعلق امرى است اعتبارى، كه دنبالش پاى ثواب و عقاب به میان مى‏‌آید، یعنى اگر مكلف موجودى داراى اختیار باشد، و به اختیار خود اراده تكلیف كننده را انجام بدهد، مستحق پاداش مى‏‌شود، و اگر ندهد سزاوار عقاب مى‏‌گردد، و در چنین ظرفى یعنى ظرف اجتماع، و نسبت به چنین تعلقى یعنى تعلق اعتبارى البته، هم فرض اطاعت هست و هم فرض معصیت، هم ممكن است مكلف فعل مورد اراده تكلیف كننده را بیاورد و هم ممكن است نیاورد.

اما در غیر ظرف اجتماع مثلاً در بین ملائكه كه زندگیشان اجتماعى نیست، و اعتبار در آن راه ندارد، تا فرض اطاعت و معصیت هر دو در آن راه داشته باشد، تكلیف هم معناى دیگرى دارد.

آرى ملائكه خلقى از مخلوقات خدایند، داراى ذواتى طاهره و نوریه، كه اراده‏ نمى‏‌كنند مگر آنچه خدا اراده كرده باشد، و انجام نمى‏‌دهند مگر آنچه او مأمورشان كرده باشد، هم‌چنان كه فرمود:" بَلْ عِبَادٌ مُّكْرَمُونَ * لَا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ " (انبیاء/26 و 27) و به همین جهت در عالم فرشتگان جزا و پاداشى نیست، نه ثوابى و نه عقابى، و در حقیقت ملائكه مكلف به تكالیف تكوینى‏‌اند، نه امر و نهى‏‌هاى تشریعى، و تكالیف تكوینیشان هم به خاطر اختلافى كه در درجات آنان هست مختلف است، هم‌چنان كه در جاى دیگر قرآن آمده:" وَمَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ "، و نیز از خود ملائكه نقل كرده كه مى‏‌گویند:" وَمَا نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ مَا بَیْنَ أَیْدِینَا وَمَا خَلْفَنَا". [2]

در توضیح کلام علامه باید اضافه کنم:

فرشتگان بر اساس متون اسلامى و آیات قرآن، نمى‏‌توانند برخلاف وظیفه‏‌اى كه دارند اقدام كنند. بنابراین اختیار به معنای مصطلح در بین ما انسان‏‌ها، در مورد آن‌ها مطرح نیست؛ چون انسان مخیر است؛ یعنى، مى‏‌تواند انجام دهد و مى‏‌تواند انجام ندهد.

از طرفى جبر نیز به معناى سلب اختیار از موجودى است كه شأن اختیار را داشته باشد؛ مثلاً اگر انسانى را وادار كنند كه كارى را برخلاف میل خودش انجام دهد، او را مجبور ساخته‏‌اند. بنابراین در فرشتگان جبر هم مطرح نیست.

البته براى اختیار معناى دیگرى نیز هست كه فرشتگان را هم شامل مى‏‌شود و آن این كه كارى را كه انجام مى‏‌دهند، از روى میل و رغبت است؛ بدون آن‌كه از سوى عامل دیگرى تحت فشار قرار بگیرند. بنابراین تسبیح و تقدیس فرشتگان اختیارى است و آن‌چه را مى‏‌كنند، در كمال میل و رغبت انجام مى‏‌دهند.

پی نوشت ها :

[1]. تفسیر فخر رازى، ج 30، ص 46

[2]. ترجمه المیزان، ج‏19، ص: 562

شب ترور چه کسی حضور داشت

مبارک باد بر تو ای پسر ابی طالب که خداوند در برابر فرشتگانش به تو مباهات می کند و می بالد.( تفسیر ثعلبى؛ ج 2؛ ص 126)
این کلماتی است که جبرئیل به علی بن ابی طالب علیه السلام می گفت؛ زمانی که به همراه میکائیل (231486) به فرمان خدا مأمور محافظت از علی علیه السلام شده بود؛ جبرئیل در کنار سرِ علی بود و میکائیل در پایین پایش؛ در لیلة المبیت.
در آن شب بود که خداوند به جبرئیل و میکائیل گفت: من بین شما برادرى و اخوت ایجاد کردم و عمر یکى از شما را طولانى تر از دیگری قرار دادم. کدام یک از شما حاضر است از خودش بگذرد و زندگى دیگرى را بر خود مقدم کند؟ هیچ کدام حاضر نشدند تا فدای دیگری شوند. به آن ها وحى شد که چرا مثل علی نیستید؟ میان او و محمد صلی الله علیه واله نیز برادری و اخوت برقرار کردم و اکنون على در بستر پیغمبر خوابیده و آماده شده تا جان خویش را فداى او سازد. به زمین بروید و حافظ او در برابر دشمنان باشید. (تفسیر ثعلبى؛ ج 2؛ ص 126)

شب سرنوشت ساز

وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِ ی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْ ضَاتِ اللَّ هِ ۗ وَاللَّ هُ رَ ءُوفٌ بِالْعِبَادِ؛
و نیز از مردمان کسی هست که در طلب خشنودی خداوند از سر جان برمی خیزد، و خداوند به بندگانش رئوف است . (بقره؛ 207)
مسیر تاریخ با یک جان فشانی تغییر کرد؛ نور اسلام که می رفت برای همیشه خاموش شود با فداکاری پسر ابی طالب جان دوباره گرفت. نه تنها جان گرفت بلکه شعله کشید و عالَم را روشن کرد.
یُرِ یدُونَ لِیُطْفِئُوا نُورَ اللَّ هِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّ هُ مُتِمُّ نُورِ هِ وَلَوْ كَرِ هَ الْكَافِرُ ونَ۞هُوَ الَّذِی أَرْ سَلَ رَ سُولَهُ بِالْهُدَىٰ وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَ هُ عَلَى الدِّینِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِ هَ الْمُشْرِ كُونَ؛
می خواهند نور الهی را با سخنان خویش خاموش کنند و حال آنکه خداوند کمال بخش نور خویش است، ولو آنکه کافران ناخوش داشته باشند۞او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین حق فرستاده است تا آنان را بر همه ادیان پیروز گرداند، ولو مشرکان ناخوش داشته باشند. (صف؛ 8-9)
پیشرفت اسلام و افزایش لبیک گویان پیامبر و گسترده شدن تعداد آن ها به خارج از مکه، بر کفار گران آمد. آن ها از هر راهی که می توانستند با او مقابله می کردند. تا اینکه نوبت به مرحله نهایی رسید: قریش بر قتل پیامبر صلی الله علیه واله اتفاق نظر پیدا کردند. می گفتند که با رحلت ابی طالب، کسی نیست که محمد را یاری کند. برای همین تصمیم گرفتند که از هر قبیله ای یک جوان برومند را انتخاب کنند تا هرکدام ضربه شمشیری بر پیامبر بزنند و از این راه، توان دشمنی بنی هاشم با همه قبایل قریش را از آن ها بگیرند. (تاریخ یعقوبی؛ ج 2؛ ص 39)

پیامبر صلی الله علیه واله از اصلی ترین یاورش، علی علیه السلام، یاری خواست. درخواست پیامبر چیز کوچکی نبود؛ هرچند از او خواست تا در بسترش بخوابد و زمینه هجرت او به یثرب را فراهم کند ولی این خوابیدن، ممکن بود پایان زندگی علی باشد؛ اما علی مثل همیشه درخواست نبی را اجابت کرد و برای امنیت رسول خدا، امنیت خویش را در خطر انداخت.

آن شب، مسیر تاریخ با معامله علی علیه السلام عوض شد؛ معامله ای که در آن حاضر شد جان خود را در قبال رضایت خداوند بفروشد. هرچند پیش از آن به او وعده جانشینی پیامبر داده شد، اما او به همان هم دل نبسته بود و ترجیح داد جانش را به خطر اندازد و پیامبر، سالم بماند نه اینکه با کشته شدن پیامبر زودتر ردای خلافت به تن کند.
ابوجعفر اسکافى مدعی است که جریان خوابیدن على علیه السلام در بستر پیغمبر  صلی الله علیه واله به تواتر ثابت شده و غیر از کسانى که مسلمان نیستند و افراد سبک مغز آن را انکار نمى کنند. (تفسیر نمونه؛ ج 2؛ ص 78)

اگر علی علیه السلام نبود ...

اگر آن شب درخواست پیامبر اجابت نمی شد، حتماً مشرکین او را ترور کرده بودند و با آن پایداری که از مردم آن دوره سراغ داریم، فاتحه اسلام خوانده شده بود.
آن شب بعد از خروج اعجاز گونه پیامبر از منزل، فردی به مشرکین اطلاع داد که چه نشسته اید؟ محمد رفت. او بعد از خروج از منزل خاکی بر شما پاشید و از میان شما عبور کرد. مشرکین دستی بر سر خویش کشیدند و خاک را دیدند؛ اما آنچه مانع آن ها شد که ادعای مدعی را دنبال کنند و از محاصره خانه دست بکشند و در جای دیگری دنبال پیامبر باشند صحنه ای بود که در خانه پیامبر می دیدند: آن ها می دیدند که محمد مانند هر شب ردای سبزش را بر سر کشیده و در بسترش خوابیده. آن ها قسم خوردند که این محمد است که خوابیده و صبحگاهان به عمرش خاتمه خواهند داد. (نک: ما أخفاه الرواة من لیلة المبیت؛ ص 27)
مدینه، جان گرفتنش، مدینة النبی شدنش، مقر حکومت اسلامی شدنش و در یک کلام، شرافتش را مدیون علی علیه السلام است.

منابع:
1. ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی ، بیروت، دار إحیاء التراث العربی ، 1422 ق
2. الحسنی، سید نبیل، ما أخفاه الرواة من لیلة المبیت على فراش النبی صلى الله علیه وآله وسلم، کربلاء، العتبة الحسینیة المقدسة، 1433 ق.
3. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1371 ش، دهم
4. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر