در تفاسیر شیعه و سنّى مى ‏خوانیم كه در جنگ احد هنگامى كه دندان پیامبر شكست و خون جارى شد، حضرت فرمود: چگونه این مردم رستگار خواهند شد؟ آیه نازل شد كه تو مسئول رستگارى مردم نیستى، ممكن است در آینده مورد عفو قرار بگیرند و ممكن است به حال خود رها شده و مجازات شوند.

لَیْسَ لَكَ مِنَ الأَمْرِ شَیْءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذَّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ (آل عمران ـ 128)
هیچ یك از این كارها در اختیار تو نیست‏ یا [خدا] بر آنان مى ‏بخشاید یا عذابشان مى ‏كند زیرا آنان ستمكارند.

تفسیر اجمالی: 
در تفسیر این آیه در میان مفسران سخن بسیار زیاد است ولى این موضوع تقریباً مسلم است كه آیه فوق پس از جنگ "احد" نازل شده، و مربوط به حوادث آن است، آیات سابق نیز این حقیقت را تأیید مى‏ كند.
و اما در مورد تفسیر آیه دو معنى بیش از همه جلب توجه مى‏كند:
نخست اینكه این آیه جمله مستقلى را تشكیل مى‏ دهد و بنابر این جمله "أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ" به معنى "الا ان یتوب علیهم" است و معنى آیه روی هم‏ رفته چنین مى ‏شود:" درباره سرنوشت آنها كارى از دست تو ساخته نیست مگر اینكه خدا بخواهد آنها را ببخشد یا به خاطر ستمى كه كرده‏اند مجازاتشان كند" و منظور از "آنها" یا كفارى مى‏ باشند كه در این جنگ ضربه‏ هاى سخت به مسلمانان وارد ساختند و حتى دندان و پیشانى پیغمبر صلی الله و علیه وآله را شكستند، و یا مسلمانانى مى ‏باشند كه از میدان جنگ فرار كردند، و پس از پایان جنگ پشیمان شدند و از پیغمبر تقاضاى عفو كردند.

آیه مى‏ گوید "عفو" بخشش یا مجازات و عذاب آنها به دست خدا است و پیامبر هم بدون اذن پروردگار كارى انجام نمى‏ دهد".
تفسیر دیگر اینكه "لَیْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ‏ءٌ "جمله" معترضه" است و جمله "أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ" عطف به جمله "او یكبتهم" مى ‏باشد، و این آیه دنباله آیه قبل محسوب مى‏ شود، و در این صورت مجموع معنى دو آیه چنین خواهد بود:
"خداوند وسائل پیروزى را در اختیار شما قرار خواهد داد، و یكى از چهار سرنوشت را براى كافران مقرر مى ‏سازد: یا قسمتى از پیكر لشكر مشركان را از بین مى ‏برد، یا آنها را به این وسیله مجبور به بازگشت مى ‏كند، و یا آنها را در صورت شایستگى و توبه مى ‏بخشد، و یا آنها را به خاطر ظلمشان مجازات مى‏ كند، و خلاصه با هر دسته‏اى از آنها بر طبق حكمت و عدالت رفتار خواهد نمود، و تو درباره آنها پیش خود هیچ گونه تصمیمى نمى ‏توانى بگیرى".

درباره علت نزول این آیه نیز روایات متعددى نقل شده است از جمله پس از آنكه دندان و پیشانى پیامبر در جنگ "احد" شكست، و آن همه ضربات سخت بر پیكر مسلمین وارد شد، پیامبر از آینده مشركان نگران گردید و پیش خود فكر مى‏ كرد چگونه این جمعیت قابل هدایت خواهند بود و فرمود:"كیف یفلح قوم فعلوا هذا بنبیهم و هو یدعوهم الى ربهم‏ ":" چگونه چنین جمعیتى رستگار خواهند شد كه با پیامبر خود چنین رفتار مى‏ كنند در حالى كه وى آنها را به سوى خدا دعوت مى‏ كند".
آیه فوق نازل شد و به پیامبر صلی الله علیه و آله دلدارى داد كه تو مسئول هدایت آنها نیستى بلكه تنها موظف به تبلیغ آنها مى‏ باشى".

رفع اشتباه‏

در اینجا لازم است به دو نكته توجه شود:
1- مفسر معروف نویسنده "المنار" معتقد است كه این آیه درس بزرگى در زمینه استفاده از وسایل طبیعى براى پیروزى، به مسلمانان، مى ‏آموزد، و آن اینكه اگر خدا به آنها وعده پیروزى مى ‏دهد به این معنى نیست كه مسلمانان وسایل طبیعى و تجهیزات نظامى و نقشه‏هاى جنگى و مانند آن را فراموش كنند و دست روى هم گذاشته همیشه در انتظار دعاى پیغمبر براى پیروزى باشند، لذا به پیغمبر صلی الله و علیه وآله خطاب كرده مى‏ گوید: "لَیْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ‏ءٌ" یعنى پیروزى به دست تو واگذار نشده، بلكه به فرمان خدا است، و خداوند براى آن سننى قرار داده است كه باید از آنها استفاده كرد، (و دعا كردن پیغمبر اگر چه موثر و مفید است، ولى جنبه استثنائى دارد و مخصوص موارد معینى است.)
گفتار این نویسنده در این قسمت اگر چه منطقى است، ولى با ذیل آیه كه از توبه یا مجازات كفار بحث مى ‏كند به هیچ وجه سازگار نیست، و بنابراین نمى‏ توان آن را تفسیر آیه دانست.
2- این آیه كه هرگونه اختیارى را از پیامبر صلی الله علیه و آله در باره عفو و بخشش یا مجازات مخالفان سلب مى ‏كند، هیچ گونه منافاتى با موثّر بودن دعاى پیامبر صلی الله و علیه وآله و عفو و گذشت او، و شفاعت و مانند آن كه از آیات دیگر قرآن استفاده مى ‏شود، ندارد، زیرا منظور از آیه فوق این است كه پیغمبر صلی الله و علیه وآله مستقلّاً هیچ كارى را نمى‏ تواند انجام دهد، ولى به فرمان خدا و به اجازه او مى‏ تواند ببخشد، و هم در جاى خود مجازات كند، و هم عوامل پیروزى را فراهم سازد، و حتى به اجازه پروردگار و اذن او مى ‏تواند هم چون مسیح علیه السلام مردگان را زنده كند.
كسانى كه جمله "لَیْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ‏ءٌ" را گرفته، و خواسته‏اند توانایى پیامبر را بر این امر انكار كنند، در حقیقت آیات دیگر قرآن را فراموش كرده‏اند.

قرآن مجید در سوره نساء آیه 64 مى ‏گوید:"وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآوُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا". "و اگر آنان وقتى به خود ستم كرده بودند پیش تو مى‏ آمدند و از خدا آمرزش مى ‏خواستند و پیامبر [نیز] براى آنان طلب آمرزش مى‏ كرد قطعاً خدا را توبه ‏پذیر مهربان مى ‏یافتند". 

طبق این آیه استغفار پیامبر صلی الله و علیه وآله یكى از عوامل بخشش گناه شمرده شده، و در بحث هاى آینده در ذیل آیات مناسب باز هم در این زمینه توضیح خواهیم داد.

نظر تفسیر المیزان:

جمله: "لَیْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ‏ءٌ" جمله‏اى است معترضه، و فایده‏اش بیان این معنا است كه: زمام مسأله قطع و كبت بدست خداى تعالى است، و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن دخالتى ندارد، تا وقتى بر دشمن ظفر یافتند و دشمن را دستگیر نمودند او را مدح كنند و عمل و تدبیر آن حضرت را بستایند، و بر عكس اگر مثل روز احد از دشمن شكست خوردند و گرفتار آثار شوم شكست شدند آن حضرت را توبیخ و ملامت كنند، كه مثلاً امر مبارزه را درست تدبیر نكردى، همچنان كه همین سخن را در جنگ احد زدند و خداوند متعال گفتارشان را حكایت كرده است.

پیام‏ های آیه:

1ـ عفو یا عذاب بدست خداوند است. شفاعتِ اولیاء هم بدون اذن او صورت نمى‏ گیرد و هرگز پیامبران از پیش خود در برابر خداوند استقلالى ندارند. «لَیْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ‏ءٌ»
2ـ راه توبه حتّى براى فراریان از جبهه حقّ و یا كفّارى كه بزرگ ‏ترین صدمه را به مسلمانان زده‏اند، بسته نیست. «أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ»
3ـ عذاب مردم به خاطر ظلم و ستم خودشان است. «یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ»

زندگی با تمام سختی هایش برای اکثر انسان ها بسیار شیرین است. لذات مادی و هو های دنیایی، کام بسیاری از آدمیان را چنان شیرین ساخته است که حتی فکر مرگ و دل کندن از آن آزارشان می دهد.

این گونه افراد مرگ را بسیار دور می بینند و رستاخیز را از آن دورتر. بسیاری بر این امر معتقدند که چرا باید کام خود را با فکر به مرگ و رستاخیز تلخ کنیم؟؟؟ ما به دنیا آمده ایم که شاد باشیم و شادی کنیم نه آنکه هر روز و هر ساعت با فکر به مرگ، ترس در دل خویش وارد کرده و روزگار را با ناراحتی پشت سر گذاریم.

به راستی فکر کردن درباره مرگ، تلخی به همراه می آورد؟! تفکر در مورد قیامت و رستاخیز موجب تیره شدن زندگی می‌گردد؟! راز این اصل در کجاست؟!

آیا فکر کردن درباره مرگ مفید است؟

بیایید جهانی را در نظر بگیریم که همه در آن به فکر مرگ و آخرت هستند. همه می اندیشند که در روز واپسین چگونه در محضر خداوند حاضر خواهند شد. در این صورت وقتی باب غیبت کردن پشت سر دیگران باز می شود، سکوت می کنند و یکدیگر را از این عمل باز می دارند. هیچ کس به دیگری تهمت نمی زند چون نمی تواند در رستاخیز پاسخگوی خدا و بندگان خدا باشد. حقی از مردم ضایع نمی ‌شود. همه در اداره ‌ها، کارخانه ها، مدارس، موسسات، مغازه ها و در هر پست دیگری سعی می کنند به بهترین شکل ممکن کار خود را انجام دهند تا مبادا مدیون دیگران شده و در روز قیامت بازخواست شوند.

هیچ جنگی اتفاق نمی افتد. هیچ بی گناهی کشته نمی شود. کودکان بی گناه غزه به دلیل جاه ‌طلبی های گروهی به خاک و خون کشیده نمی شوند و ... .

به راستی اگر همگان به عاقبت کار خویش می اندیشیدند و متاع قلیل دنیا را به آخرت ترجیح نمی دادند دنیا گلستان بود. این استراز اندیشیدن در مرگ. این است راز سخن باری تعالی که فرمود:

"اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ وَالْمِیزَانَ وَمَا یُدْرِیكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ

یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لَا یُوْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَیَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلَا إِنَّ الَّذِینَ یُمَارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ"؛ "خدا همان كسى است كه كتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد و تو چه مى ‏دانى شاید رستاخیز نزدیك باشد.

كسانى كه به آن ایمان ندارند شتابزده آن را مى ‏خواهند و كسانى كه ایمان آورده‏اند از آن هراسناكند و مى ‏دانند كه آن حق است بدان كه آنان كه در مورد قیامت تردید مى‏ ورزند قطعاً در گمراهى دور و درازى ‏اند". (شوری/17 و 18)

"حق" كلمه جامعى است كه معارف و عقائد حقه، و همچنین اخبار صحیح و برنامه ‏هاى هماهنگ با نیازهاى فطرى و اجتماعى را و آنچه از این قبیل است شامل مى ‏شود.

"میزان" در این گونه موارد معنى جامعى دارد هر چند معنى آن در لغت به معنى "ترازو" و ابزار سنجش وزن است، اما در معنى كنایى به هرگونه معیار سنجش، و قانون صحیح الهى، و حتى شخص پیامبر اسلام و امامان راستین (علیهم السلام) كه وجودشان معیار تشخیص حق از باطل است اطلاق مى ‏گردد و میزان روز قیامت نیز نمونه‏اى است از این معنى.

كلمه "مشفقون" جمع اسم فاعل از باب افعال است، و "اشفاق" عنایتى است كه با خوف آمیخته باشد، چون مشفق كسى را گویند كه مشفق علیه را دوست مى‏ دارد و مى ‏ترسد بلایى به سر او آید، این حالت را كه مى ‏ترسد محبوبش در معرض آسیبى واقع شود اشفاق گویند. این كلمه هر جا با حرف "من" متعدى شود، معناى ترس در آن روشن‏ تر مى‏ شود، و چون با حرف "فى" متعدى شود، معناى عنایت در آن روشن‏ تر است.

آری مومنان راستین کسانی هستند که رستاخیز را دور ندانسته و برای آن تلاش می‌ کنند. اینان در کنار شوق رسیدن به محبوب ترس از عذاب او را نیز در دل می پرورانند اما در این میان، گمراهان نه تنها به نیستند بلکه با به سخره گرفتن این مسئله، آن را امری بعید می ‌دانند.

ترس از مرگ می‌ تواند مضر نیز باشد

در این میان باید توجه داشت که ترس از مرگ به معنای گوشه گیری و انزوا نیست. اینکه آدمی با نزدیک دانستن رستاخیز خود را در زندان تنهایی محصور ساخته و لذات دنیوی را به کلی کنار گذارد نه تنها مفید فایده نبوده بلکه آسیب زا نیز هست.

انسان باید به خود یاد دهد از نعمات الهی به نحو احسن استفاده نماید نه آنکه از ترس استفاده نادرست، آن ها را به کلی کنار گذارد.

فکر کردن به عذاب الهی و دوزخ در صورتی مفید است که سبب تلاش بیشتر و توجه به نوع اعمال و افکار گردد نه آنکه دین گریزی یا دنیا ستیزی را با خود به همراه داشته باشد.

این سخن بسیار مشهور است که "خیر الأمور أوسطها". همیشه باید حد وسط را در نظر داشت و از افراط و تفریط دوری گزید.

به یاد مرگ بود اما زندگی در این جهان را رها نکرد. به فکر میزان بود و برای سنگین کردن آن با استفاده از نعمات الهی تلاش نمود و این است راز موفقیت مومنان در دنیا و آخرت.

نتیجه

قیامت و رستاخیز امری است حتمی. حقیقتی است که عقل سلیم به خوبی آن را درک خواهد کرد. معاندان آن را انکار کرده و زمانش را دور می دانند. مومنان با نزدیک شمردنش، خود را برای آن روز سخت آماده کرده و در تلاشند تا از عذاب الهی دوری جسته و بهشت برین را برای خود آماده سازند.

تفکر در قیامت می تواند سبب ایجاد انگیزه در آدمی برای خوب زندگی کردن گردد.

وحدت و قدرت و سیاست و مدیریّت مسلمانان، باید به نوعى باشد كه دشمن به ناامیدىكشیده شود.

سران كفر، یا باید به كلّى ریشه ‏كن شوند و یا خوار و ذلیل و مأیوس گردند. با برخوردهاى ضعیف و موسمى و موضعى كه به ریشه‏ى كفر لطمه نمى‏ زند، دل خوش نباشید.

وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (آل عمران ـ 123)
و یقیناً خدا شما را در [جنگ] بدر با آنكه ناتوان بودید یارى كرد پس از خدا پروا كنید باشد كه سپاسگزارى نمایید.

در سه آیه قبل خواندیم كه صبر و تقوا، انسان را بیمه مى‏ كند و در این آیه نمونه عملى آن را مجاهدان بدر معرفى مى ‏كند.

در آیه‏ى قبل نیز سخن از توكّل بود و مجاهدان بدر نمونه عملى توكّل هستند. این آیه خطاب به مسلمانان مى‏ فرماید: شما كه در بدر نصرت خدا را دیدید، چرا در احد به فكر سستى افتادید؟!

پیام‏ های آیه:

1ـ امدادهاى غیبى را در میدان‏ هاى كارزار فراموش نكنید. «نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ»
2ـ نصرت الهى، نشانه‏ى ولایت الهى بر مومنان است. «وَ اللَّهُ وَلِیُّهُما»، «وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ»
3ـ به خداوند توكّل كنیم كه نصرت او را در صحنه ‏هاى جنگ دیده‏ایم. «وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ»، «نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ»
4ـ امدادهاى الهى سرنوشت جنگ را معیّن مى‏ كند، نه عوامل طبیعى. «نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ»
5ـ هر كس طالب نصرت الهى است، باید تقوا  پیشه كند. «نَصَرَكُمُ اللَّهُ»، «فَاتَّقُوا اللَّهَ»
6ـ شكر امدادهاى الهى آن است كه تقواى الهى پیشه كنیم. «فَاتَّقُوا اللَّهَ»، «تَشْكُرُونَ»

إِذْ تَقُولُ لِلْمُوْمِنِینَ أَلَن یَكْفِیكُمْ أَن یُمِدَّكُمْ رَبُّكُم بِثَلاَثَةِ آلاَفٍ مِّنَ الْمَلآئِكَةِ مُنزَلِینَ (آل عمران ـ 124)
آنگاه كه به مومنان مى‏ گفتى آیا شما را بس نیست كه پروردگارتان شما را با سه هزار فرشته فرود آمده یارى كند.

پیام‏ های آیه:

1ـ یكى از وظایف رهبرى، امیدوار كردن مردم و توجّه دادن آنها به امدادهاى غیبى است. «إِذْ تَقُولُ لِلْمُوْمِنِینَ»
2ـ امیدوارى به لطف خداوند براى یك رزمنده ضرورى است. «أَ لَنْ یَكْفِیَكُمْ»
3ـ ملائكه به فرمان خداوند در خدمت مومنان قرار مى‏ گیرند. «یُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ»
4ـ در جهان بینى الهى، زندگى انسان ‏ها با جهان فرشتگان مرتبط است. «یُمِدَّكُمْ ...»
5ـ امدادهاى الهى، بر اساس ربوبیّت اوست. «یُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ»

6ـ یكى از اسباب امدادهاى الهى در جبهه‏ها، نزول فرشتگان است. «یُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ»

 بَلَى إِن تَصْبِرُواْ وَ تَتَّقُواْ وَیَأْتُوكُم مِّن فَوْرِهِمْ هَذَا یُمْدِدْكُمْ رَبُّكُم بِخَمْسَةِ آلافٍ مِّنَ الْمَلآئِكَةِ مُسَوِّمِینَ (آل عمران ـ 125)
آرى اگر صبر كنید و پرهیزگارى نمایید و با همین جوش [و خروش] بر شما بتازند همانگاه پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشاندار یارى خواهد كرد.

در آیه‏ى قبل، سخن از نزول سه هزار فرشته‏ى امداد رسان بود و در این آیه، سخن از پنج هزار فرشته‏ى مخصوص، و این در صورتِ صبر و تقواى رزمندگان است.
ذكر تعداد فرشتگان، نشان مى ‏دهد كه قدرت آنان محدود است. همان گونه كه از كلمه‏ى «مُنْزَلِینَ» فهمیده مى‏ شود كه فرشتگان تحت امر خدا هستند و از پیش خود كارى انجام نمى ‏دهند.

از كلمه «مُسَوِّمِینَ» استفاده مى ‏شود كه فرشتگان امدادى، نیروهاى ویژه‏اى هستند.

در صحیفه‏ى سجّادیه، امام زین العابدین علیه السلام در سلام خود به فرشتگان، براى هر دسته از فرشتگان، مأموریّت خاصّى را بیان مى ‏كند. (صحیفه سجّادیه، دعاى سوّم)

پیام‏ های آیه:

1ـ استقامت و تقوا، عامل نزول فرشتگان و امدادهاى غیبى است. «إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا»، «یُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ»
2ـ امدادهاى الهى، اختصاص به زمان پیامبر ندارد. «إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا»، «یُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ»
3ـ مقاومت همراه با تقوا ارزش دارد و گر نه لجاجت و یك دندگى است. «إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا»
4ـ از دشمن غافل نشویم كه هجوم او خشمگینانه و خروشان است. «یَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ»
5ـ هر گاه هجوم دشمن بر اهل تقوا شدید باشد، خداوند نیز بر امدادهاى خود مى‏ افزاید. «یَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ»، «بِخَمْسَةِ آلافٍ»

وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَى لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُم بِهِ وَمَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِندِ اللّهِ الْعَزِیزِ الْحَكِیمِ (آل عمران ـ 126)
و خدا آن [وعده پیروزى] را جز مژده‏اى براى شما قرار نداد تا [بدین وسیله شادمان شوید و] دل هاى شما بدان آرامش یابد و پیروزى جز از جانب خداوند تواناى حكیم نیست.

پیام ‏های آیه:

1ـ آرامش و امید، نیاز رزمندگان در جبهه‏هاست. «بُشْرى‏ لَكُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ»
2ـ تمام مقدّمات مادّى، علمى، روانى و انسانى، بدون اراده‏ى خداوند كارى از پیش نمى ‏برند. «وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ»
3ـ قدرت خداوند همراه با حكمت اوست. لذا ممكن است در مواردى به دلایل خاصّى مسلمانان نیز شكست بخورند. «اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَكِیمِ»
لِیَقْطَعَ طَرَفًا مِّنَ الَّذِینَ كَفَرُواْ أَوْ یَكْبِتَهُمْ فَیَنقَلِبُواْ خَآئِبِینَ (آل عمران ـ 127)
تا برخى از كسانى را كه كافر شده‏اند نابود كند یا آنان را خوار سازد تا نومید بازگردند.

نکته: 
ناامیدى بر دو گونه است اگر كسى از اوّل ناامید باشد مى‏ گویند: «یأس» دارد، ولى اگر بعد از امیدوارى، ناامید شود مى‏گویند: «خائب» است. (تفسیر اطیب البیان و التحقیق فى كلمات القرآن)

پیام ‏های آیه:

1ـ سران كفر، یا باید به كلّى ریشه ‏كن شوند و یا خوار و ذلیل و مأیوس گردند. با برخوردهاى ضعیف و موسمى و موضعى كه به ریشه‏ى كفر لطمه نمى ‏زند، دل خوش نباشید. «لِیَقْطَعَ طَرَفاً مِنَ الَّذِینَ كَفَرُوا»
2ـ وحدت و قدرت و سیاست و مدیریّت مسلمانان، باید به نوعى باشد كه دشمن به ناامیدى كشیده شود. «فَیَنْقَلِبُوا خائِبِینَ»
 

تفسیر اجمالی آیات

پس از پایان جنگ احد، لشكر پیروز مشركان به سرعت به سوى مكه بازگشت. ولى در اثناى راه این فكر براى آنها پیدا شد كه چرا پیروزى خود را ناقص گذاردند؟

چه بهتر كه به مدینه بازگردند و شهر را غارت كنند، و مسلمانان را در هم بكوبند، و اگر محمد صلی الله و علیه وآله هم زنده باشد به قتل برسانند، و براى همیشه فكر آنها از ناحیه اسلام و مسلمین راحت شود.

به همین جهت فرمان بازگشت صادر شد و در حقیقت این خطرناك ترین مرحله جنگ احد بود، زیرا مسلمانان به قدر كافى كشته و زخمى داده بودند، و طبعاً هیچ گونه آمادگى در آن حال براى تجدید جنگ در آنها نبود، و به عكس دشمن با روحیه نیرومندى می توانست این بار جنگ را از سر گیرد و نتیجه نهایى آن را پیش ‏بینى كند.
این خبر به زودى به پیامبر رسید و اگر شهامت فوق العاده و ابتكار بى ‏نظیر او كه از وحى آسمانى مایه مى‏ گرفت نبود، شاید تاریخ اسلام در همان جا پایان مى ‏یافت.
آیات فوق درباره این مرحله حساس نازل گردیده است، و به تقویت روحیه مسلمانان پرداخته و به دنبال آن یك فرمان عمومى از ناحیه پیامبر براى حركت به سوى مشركان داده شد، و حتى مجروحان جنگ (و در میان آنها على علیه السلام را كه بیش از شصت زخم بر تن داشت) آماده پیكار با دشمن شدند و از مدینه حركت كردند.
این خبر به گوش سران قریش رسید و از این روحیه عجیب مسلمانان سخت به وحشت افتادند! آنها فكر مى‏ كردند شاید جمعیت تازه نفسى از مدینه به مسلمانان پیوسته‏اند و ممكن است برخورد جدید نتیجه نهایى جنگ را به زیان آنها تغییر دهد، لذا فكر كردند براى حفظ پیروزى خود بهتر این است كه به مكه بازگردند. همین كار انجام شد و به سرعت راه مكه را پیش گرفتند.

بحث لغوی:

1ـ در آیه 127 كلمه‏ى «طَرَفاً» به معناى انتهاى یك چیز است، نه گوشه‏ى آن. بنابر این آیه مى ‏فرماید: امدادهاى غیبى ما براى آن است كه ریشه‏ى بعضى از كفّار قطع شود.

البتّه بعضى مفسّران، «طَرَفاً» را به معناى اشراف گرفته‏اند. یعنى هدف جنگ بدر، نابودى اشراف كفّار بود. نظیر آیه‏ى «فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ» (توبه، 12)
2ـ در آیه 123 كلمه «أَذِلَّةٌ» یا به معنى كمبود نیروى انسانى مومنان در بدر است و یا به معناى كمبود ساز و برگ جنگى و تداركات است. یادآورى كمبودها در بدر، اشاره به توانمندى آنان در مقایسه با جنگ احد است.

منابع: 
تفسیر اطیب البیان
التحقیق فى كلمات القرآن
تفسیر نور، ج 2
تفسیر نمونه، ج 3
صحیفه سجّادیه، دعاى سوّم

اسلام دین اجتماعی و آموزه ‌های وحیانی قرآن سرشار از موضوعات، مسائل و مباحث اجتماعی است. جایگاه موضوعات اجتماعی در آموزه ‌های دینی تا آن اندازه است که حتی موضوعات خصوصی و شخصی را تحت تأثیر خود قرار داده است، به گونه‌ای که حتیارتباط میان بنده و خدا نیز متأثر از موضوعات اجتماعی است و خداوند راه رهایی ازخسران ابدی حتی در امور عبادی را توجه مومن به دیگران قرار داده است.

خداوند روابط اجتماعی را در چارچوب اصول اعتقادی تنظیم کرده و در آموزه ‌های وحیانی هرگونه روابط، میزان، حدود و شرایط آن را مبتنی بر آن دانسته است لذا مسلمان و جامعه اسلامی می ‌بایست در این چارچوب روابط خود را تنظیم و چارچوب ‌های روابط اجتماعی را در حوزه تعهدات و معاهدات بین‌ المللی براساس آیات قرآن تبیین کنند.

جامعه اسلامی که از آن به امت اسلام تعبیر می‌ شود، جامعه‌ای شکل گرفته از افرادی است که به اصول اعتقادی اسلام باور دارند و در چارچوب آن، سبک زندگی خود را سامان داده و در راه اهداف آن تلاش می‌ کنند.

برهمین اساس، جامعه اسلامی برخلاف جوامع دیگری که بر پایه مشترکات قومی، جغرافیایی، زبانی و اهداف مادی شکل می ‌گیرد، از پایه و بنیاد متفاوت است.
در جامعه اسلامی که از آن به امت یاد می ‌شود، آنچه عنصر اصلی جامعه را شکل می‌ بخشد، عنصر اعتقادی و باورهای اسلامی است.

از این رو در شکل ‌گیری جامعه اسلامی، افراد جامعه به عنوان برادران دینی با هم پیوند می‌ خورند (حجرات،10) در حالی که امت اسلام می ‌تواند در همان حال برادران خونی و حتی پدر و مادر را به عنوان عنصر بیگانه و غیر خودی معرفی کند و از عضویت جامعه ایمانی و اسلامی بیرون براند و هرگونه معاشرت و روابط را با آنان قطع و تحریم نماید. (مجادله، آیه ۲۲؛ توبه آیه ۲۳؛ تفسیر التنویر و التحریر، ج ۶، جزء ۱۰، ص ۱۵۰ و نیز کشاف، زمخشری، ج ۴، ص ۴۹۷)
بر همین اساس هرگونه روابط اجتماعی میان افراد جامعه اسلامی و دیگران تنها در چارچوب اعتقادات تعریف می ‌شود و گاه حتی همنشینی و معاشرت با خویشان کافر و اهل باطل و هم قوم و نژاد و هم زبان و همکار اقتصادی و امنیتی منع شده و به عنوان فعل حرام از آن بازداشته شده و وعید عذاب داده می‌ شود (همان و نیز مدثر، آیات ۴۱ تا ۴۵) زیرا عنصر ایمان به خدا و آخرت و تقوای الهی نمی‌ گذارد که انسان با کسانی که اهل باطل و کفر هستند هر چند که برادر خونی و یا والدین باشد، روابط دوستانه برقرار کند و با آنان معاشرت داشته باشد. (همان آیات و نیز مائده، آیات ۵۷ و ۵۸)

محدودیت‌های ارتباطی با جوامع دیگر

از آنجایی که امت اسلامی و جامعه دینی، در چارچوب اصول اعتقادی شکل گرفته است، همان‌گونه که تنظیم روابط داخلی میان اعضای جامعه اسلامی مبتنی بر میزان اعتقادات و باورهای افراد آن به اصول اسلامی است، تنظیم روابط خارجی نیز مبتنی بر همین اصول خواهد بود.

بنابراین، جوامع دیگر که اکثریت آن جوامع قومی، جغرافیایی و یا زبانی هستند، در ریشه و بنیاد با جامعه اسلامی در تضاد هستند و می‌ بایست روابط به گونه‌ای تنظیم شود که فرصت هدایت و جذب دیگران به سوی امت اسلام فراهم آید. 

خداوند در راستای حفظ سلامت اعتقادی و امنیت روانی و روحی مسلمانان و مومنان، از جامعه اسلامی خواسته است تا محدودیت‌هایی را نسبت به تعاملات و روابط با جوامع دیگر برقرار کنند و اجازه ندهند تا آنان از این روابط سوء استفاده کنند.

از طرفی نیز آموزه‌های وحیانی اسلام به جامعه اسلامی این مجوز را داده است تا با جوامع دیگر بر اساس نوع تعامل آنان برخورد یا همکاری داشته باشد. از این رو، برای تنظیم و ساماندهی تعاملات، جواز انعقاد پیمان‌ها و معاهدات خاصی را صادر کرده است.
 

جواز معاهده

روابط جامعه اسلامی با دیگر جوامع در چارچوب اصول اعتقادی و نوع تعاملات آنان تنظیم می ‌شود. از این رو احکام متفاوتی برای معاهدات با دیگران و بیگانگان در آموزه‌های وحیانی بیان شده است.
بر اساس آیاتی از قرآن، بستن معاهدات و پیمان همکاری و یا ترک مخاصمه حتی با جوامع کافر و غیرمسلمان، امری جایز از نظر حکم تکلیفی و صحیح از نظر وضعی است. (نساء، آیه ۹۰؛ انفال؛ ۵۵ تا ۶۱، توبه، آیه ۱۲)
خداوند در آیاتی از جمله ۱ تا ۱۲ سوره توبه، بستن معاهده عدم تعرض میان مشرکان و مسلمانان را جایز و عمل به مفاد آن را صحیح دانسته است. از این رو پیامبر(صلی الله و علیه و آله) قرارداد صلح و عدم تعرض با گروهی از مشرکان در کنار مسجدالحرام بست. (توبه، آیه۷) و از پیامبر(صلی الله و علیه و آله) و جامعه اسلامی خواسته شده بود که به مفاد و محتوای این معاهده صلح عمل کنند و بدان وفادار باشند، هرچند که خداوند در همین آیات گزارش می‌ کند که مشرکان غیرقابل اعتماد هستند و مسلمانان نباید با اعتماد به این قرارداد دست از هوشیاری بردارند و مواظب تحرکات مشرکان نباشند؛ چرا که مشرکان به هیچ اصول عقلانی و هنجاری پایبند نیستند و به سبب شرایط دشواری که در آن قرار گرفته‌اند، تن به سازش و صلح می ‌دهند و زمانی که قدرت بیابند و یا موقعیت اقتضا کند، به نقض مفاد عهد نامه اقدام می‌ کنند.
خداوند در آیاتی از جمله آیات ۸۹ و ۹۰ و نیز آیات ۵۹ و ۶۱ سوره انفال، پذیرش صلح مطرح شده از سوی کافران را لازم و واجب بر می ‌شمارد. بنابراین، در صورت ارائه طرح و پیشنهاد صلح و عدم تعرض از سوی کافران، بر مسلمانان و جامعه اسلامی است که با آنان قرار صلح منعقد کنند.
البته این لزوم و وجوب پذیرش همواره بی‌قید و شرط نیست؛ زیرا کافران و دشمنان در جنگ‌ها گاه زمانی پیشنهاد صلح را مطرح می ‌کنند که در موقعیت ضعف و سستی قرار دارند. بنابراین، پذیرش صلح و ترک مخاصمه در هنگام برتری سپاه اسلام و ضعف دشمن، جایز و روا نیست. (محمد، آیه ۳۵)
همچنین پذیرش هرگونه صلح و متارکه جنگ، در حیطه قدرت و مسئولیت رهبری جامعه اسلامی است و هر کسی نمی‌تواند پیمان صلح را بپذیرد و امضا کند. (انفال، آیه ۶۱)
خداوند به مومنان هشدار می‌ دهد که پذیرش صلح پیشنهادی از سوی دشمنان می‌تواند خدعه و نیرنگی باشد که آنان می ‌زنند تا فرصت شبیخون و یا تجدید قوا را بیابند. بنابراین، لازم است جوانب در پذیرش صلح پیشنهادی از سوی رهبری بررسی شود و پس از انعقاد پیمان نیز هوشیاری حفظ گردد. (انفال، آیات ۶۱ و ۶۲)

از نظر قرآن پیمان‌ شکنان و ناقضان معاهدات بین ‌المللی، انسان ‌های متجاوز (توبه، آیه ۱۰)، فاقد تقوای عقلانی (انفال، آیه ۵۶)، فاسق و منحرف از مسیر حق (توبه، آیه ۸) و خیانتکار (انفاق، آیات ۵۶ و ۵۸) هستند.
در صورت هرگونه نقض پیمان و عدم پایبندی به مفاد پیمان ضروری است که با آنان به جنگ و نبرد پرداخت (نساء، آیه ۹۱؛ انفال، آیات ۵۶ و ۵۷؛ توبه، آیات ۴ تا ۱۲) زیرا اگر این‌گونه عمل نشود نمی ‌توان آنان را از ضربه زدن به اسلام و مسلمانان باز داشت.

از نظر اسلام، همه قراردادها و پیمان‌های بین‌المللی تا زمانی از سوی جامعه اسلامی پذیرفته شده است که دیگران پیمان‌ شکنی نکرده و یا مفاد آن را نقض نکنند. در صورت هرگونه نقض مفاد پیمان، معاهده از سوی جامعه اسلامی ابطال و از اعتبار ساقط می ‌شود. (انفال، آیات ۵۶ و ۵۸ و توبه، آیات ۸ تا ۱۰)

نتیجه گیری:

بر اساس آیه ۵۶ سوره انفال و آیات دیگر، جامعه اسلامی مجاز است با جوامع کافری که هیچ انگیزه‌ای برای جنگ ندارند و خواهان روابط اقتصادی و سیاسی و مانند آن هستند و هیچ‌ گونه تعرضی به مسلمانان و مرزهای جغرافیایی اسلام نداشته‌اند، پیمان و قرارداد منعقد کنند و در صورت ارائه پیمان عدم تعرض از سوی آنان حتی به ‌رغم روحیه ستیزه ‌جویی و پیمان‌ شکنی آنان، با آنان پیمان ‌هایی را منعقد کند و به نظر می ‌رسد که پذیرش پیمان ‌های ارائه شده در قالب عدم تعرض و صلح، لازم و واجب است.