سایت خاتون

سایت مطبخ خاتون

زیارت امیرالمومنین

دعایی برای رفع غم و اندوه

در كتاب «بلد الأمین» از حضرت رسول اکرم صلى اللّه علیه و آله روایت كرده:

هر كه هر روز ده بار این دعا را بخواند، حق تعالى‏ چهار هزار گناه كبیره او را بیامرزد

و وى را از سكرات مرگ و فشار قبر، و صد هزار هراس قیامت نجات دهد،

و از شرّ شیطان و سپاهیان او محفوظ گردد و قرضش ادا شود و اندوه و غمش برطرف گردد، دعا این است:

اَعْدَدْتُ لِكُلِّ هَوْلٍ لا اِلهَ اِلا اللَّهُ وَ لِكُلِّ هَمٍّ وَ غَمٍّ ماشاءَ اللَّهُ

وَ لِكُلِّ نِعْمَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لِكُلِّ رَخآءٍ اَلشُّكْرُ لِلَّهِ

وَ لِكُلِّ اُعْجُوبَةٍ سُبْحانَ الِلَّهِ

وَ لِكُلِّ ذَنْبٍ اَسْتَغْفِرُ اللَّهَ

وَ لِكُلِّ مُصیبَةٍ اِنّا لِلّهِ وَ اِنّا اِلَیْهِ راجِعُونَ

وَ لِكُلِّ ضیقٍ حَسْبِىَ اللَّهُ

وَ لِكُلِّ قَضآءٍ وَ قَدَرٍ تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ

وَ لِكُلِّ عَدُوٍّ اِعْتَصَمْتُ بِاللَّهِ

وَ لِكُلِّ طاعَةٍ وَ مَعْصِیَةٍ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظیمِ.

نابرابری گناه و مجازات در قیامت؟!

انسان ها به دو دسته كلی سعید و شقی تقسیم می‌شوند كه ایشان بر اساس اعمال و رفتار خویش در یكی از این دو دسته جای می‌گیرند. در این مقاله قصد داریم با مدد گرفتن از آیات قرآن كریم این دو دسته و راه رسیدن به سعادت را بررسی نماییم. 

خداوند در آیات قبل از آیات مورد بحث، اشاره‎اى به مسئله قیامت و اجتماع همه مردم در آن دادگاه بزرگ نموده است و در آیات مورد بحث سرنوشت مردم را در آن روز بیان مى‎كند.

«یَوْمَ یَأْتِ لا تَكلَّمُ نَفْسٌ إِلا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شقِىُّ وَ سعِیدٌ * فَأَمَّا الَّذِینَ شقُوا فَفِى النَّارِ لهَُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَ شهِیقٌ * خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السمَوَات وَ الاَرْض إِلا مَا شاءَ رَبُّك إِنَّ رَبَّك فَعَّالٌ لِّمَا یُرِیدُ * وَ أَمَّا الَّذِینَ سعِدُوا فَفِى الجَْنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السمَوات وَ الاَرْض إِلا مَا شاءَ رَبُّك عَطاءً غَیرَ مجْذُوذٍ .(هود/ 105 – 108) 

آن روز كه(قیامت) فرا رسد هیچ كس جز به اجازه او سخن نمى‎گوید گروهى از آنها شقاوتمندند و گروهى سعادتمند (گروهى بدبختند و گروهى نیكبخت). اما آنها كه شقاوتمند شدند در آتشند، و براى آنها زفیر و شهیق (ناله‎هاى طولانى دم و بازدم) است. جاودانه در آن خواهند ماند، تا آسمان‎ها و زمین بر پاست، مگر آنچه پروردگارت بخواهد كه پروردگارت هر چه را اراده كند انجام مى‎دهد. اما آنها كه سعادتمند شدند در بهشت جاودانه خواهند بود، مادام كه آسمان‎ها و زمین بر پاست مگر آنچه پروردگارت بخواهد، بخششى است قطع نشدنى .

گاه چنین تصور مى‎شود که آیه اول دلیل بر سخن گفتن مردم در آن روز به اجازه پروردگار است؛ با آیاتى كه مطلقاً نفى تكلم مى‎كند منافات دارد، مانند آیه 65 سوره یس: " الْیَوْمَ نخْتِمُ عَلى أَفْوَهِهِمْ وَ تُكلِّمُنَا أَیْدِیهِمْ وَ تَشهَدُ أَرْجُلُهُم بِمَا كانُوا یَكْسِبُونَ"؛ امروز بر دهان آنها مُهر مى‎نهیم و به جاى آن، دست‎هایشان سخن مى‎گویند، و پاهایشان گواهى مى‎دهند به كارهائى كه انجام داده‎اند. و در آیه 35 سوره مرسلات مى‎خوانیم: "هَذَا یَوْمُ لا یَنطِقُونَ"؛ امروز روزى است كه آنها سخن نمى‎گویند.

به همین دلیل بعضى از مفسران بزرگ معتقدند كه اصولا در آن روز سخن گفتن مفهومى ندارد، چرا كه سخن گفتن وسیله‎اى است كه ما به وسیله آن، درون اشخاص را مى‎فهمیم و اگر ما حسى داشتیم كه از افكار هر كس مى‎توانستیم به وسیله آن آگاه شویم هیچگاه نیازى به تكلم نبود، بنابراین در قیامت كه كشف اسرار مى‎شود و همه چیز ظهور مى‎یاید اصولا تكلم معنى ندارد.

به بیانى دیگر، سراى آخرت سراى پاداش است، نه دار عمل، و به همین دلیل در آنجا خبرى از اختیار انسانى و سخن گفتن به میل و اراده خویش نیست، بلكه در آنجا تنها انسان است و اعمالش و آنچه به آن مربوط است. بنابراین اگر سخن هم بگوید همچون سخنان دنیا كه از اختیار و اراده، براى كشف اسرار درون سرچشمه مى‎گیرد نیست، و هر چه بگوید یك نوع انعكاس و بازتاب از اعمال اوست اعمالى كه در آنجا ظاهر و آشكار است .

بنابراین سخن گفتن در آن روز همانند تكلم در دنیا نیست كه انسان بتواند به میل خود راست بگوید یا دروغ .

بهر حال آن روز، روز كشف حقائق اشیاء و بازگشت غیب به شهود است و شباهتى با این جهان ندارد.

ولى این برداشت از آیه فوق با ظاهر آیات دیگر قرآن چندان سازگار نیست چرا كه قرآن گفتگوهاى زیادى از مؤمنان و مجرمان، پیشوایان و جبّاران و پیروان آنها، همچنین شیطان و فریب‎خوردگانش، و دوزخیان و بهشتیان نقل مى‎كند كه نشان دهنده وجود سخنانى همانند سخنان این جهان است .

حتى از بعضى از آیات قرآن استفاده مى‎شود كه پاره‎اى از گناهكاران در برابر بعضى از سئوالات، دروغ هم مى‎گویند. مثلا در سوره انعام آیه 22 - 24 مى‎خوانیم: "وَ یَوْمَ نحْشرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشرَكُوا أَیْنَ شرَكاؤُكُمُ الَّذِینَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ * ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتهُمْ إِلا أَن قَالُوا وَ اللهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشرِكِینَ * انظرْ كَیْف كَذَبُوا عَلى أَنفُسِهِمْ وَ ضلَّ عَنهُم مَّا كانُوا یَفْترُونَ"؛ آن روز كه همه آنها را محشور مى‎كنیم به مشركان مى‎گوئیم معبودهائى را كه شریك خدا مى‎دانستید كجا هستند؟ پاسخ و عذر آنها جز این نیست كه مى‎گویند به خدائى كه پروردگار ماست سوگند كه ما مشرك نبودیم، ببین چگونه به خودشان نیز دروغ مى‎گویند و آنچه را به دروغ شریك خدا مى‎پنداشتند از دست مى‎دهند.

لذا باید گفت مردم در آن روز مراحل مختلفى را مى‎پیمایند كه هر مرحله ویژگی‎هائى دارد، در پاره‎اى از مراحل هیچگونه پرسش و سئوالى از آنها نمى‎شود و حتى مُهر بر دهانشان مى‎نهند، فقط اعضاى پیكرشان كه آثار اعمال را در خود حفظ كرده‎اند با زبان بى زبانى سخن مى‎گویند، اما در مراحل دیگر قفل از زبانشان برداشته مى‎شود و به اذن خداوند به سخن مى‎آیند و به گناهان خود اعتراف مى‎كنند و خطاكاران یكدیگر را ملامت مى‎نمایند بلكه سعى دارند گناه خویش را بر گردن دیگرى نهند!

اسباب سعادت و شقاوت

در پایان آیه مورد بحث، اشاره به تقسیم همه مردم به دو گروه شده و مى‎فرماید: گروهى در آنجا شقى و گروهى سعیدند، گروهى خوشبخت و گروه دیگرى بدبختند (فمنهم شقى و سعید).

سعید از ماده سعادت به معنى فراهم بودن اسباب نعمت، و شقى از ماده شقاوت به معنى فراهم بودن اسباب گرفتارى و مجازات و بلاست. بنابراین سعیدها در آن جهان همان نیكوكارانى هستند كه در لابلاى انواع نعمت‎ها جاى گرفته‎اند و شقاوتمندان همان بدكارانى هستند كه در دل دوزخ در انواع مجازات‎ها گرفتارند. بهرحال این شقاوت و آن سعادت چیزى جز نتیجه اعمال و كردار و گفتار و نیات انسان در دنیا نیست.

سعادت گمشده همه انسان‎هاست و هر كس آن را در چیزى مى‎جوید و در جائى مى‎طلبد. سعادت عبارتست از فراهم بودن اسباب تكامل براى یك فرد یا یك جامعه، و نقطه مقابل آن شقاوت و بدبختى است كه همه از آن متنفرند و آن عبارت از نامساعد بودن شرایط پیروزى و پیشرفت و تكامل است .

بنابراین هر كس از نظر شرائط روحى، جسمى، خانوادگى، محیط و فرهنگ، اسباب بیشترى براى رسیدن به هدف‎هاى والا در اختیار داشته باشد به سعادت نزدیك‎تر یا به تعبیر دیگر سعادتمندتر است. و هر كس گرفتار كمبودها، نارسائی‎ها، از جهات بالا بوده باشد شقاوتمند و بى بهره از سعادت خواهد بود.

ولى باید توجه داشت كه پایه اصلى سعادت و شقاوت، اراده و خواست خود انسان است. اوست كه مى‎تواند وسائل لازم را براى ساختن خویش و حتى جامعه‎اش فراهم سازد، و اوست كه مى‎تواند با عوامل بدبختى و شقاوت به مبارزه برخیزد و یا تسلیم آن شود.

در منطق انبیاء سعادت و شقاوت چیزى نیست كه در درون ذات انسان باشد، و حتى نارسائی‎هاى محیط، خانواده و وراثت در برابر تصمیم و اراده خود انسان، قابل تغییر و دگرگونى است، مگر این كه ما اصل اراده و آزادى انسان را انكار كنیم و او را محكوم شرایط جبرى بدانیم و سعادت و شقاوتش را ذاتى و یا مولود جبرى محیط و مانند آن بدانیم كه این نظر به طور قطع در مكتب انبیاء و همچنین مكتب عقل محكوم است .

در روایاتى از پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام؛ مسائل مختلفى به عنوان اسباب سعادت یا اسباب شقاوت مطرح شده كه انسان را با نوع تفكر اسلامى در این مساله مهم، آشنا مى‎سازد و به جاى این كه براى رسیدن به سعادت و فرار از شقاوت به دنبال مسائل خرافى و پندارها و سنت‎هاى غلطى كه در بسیارى از اجتماعات وجود دارد، برود و مسائل بى اساسى را اسباب سعادت و شقاوت بپندارند، به دنبال واقعیات عینى و اسباب حقیقى سعادت خواهد رفت .

نمونه‎ای از روایات

- امام صادق از جدش امیرمؤمنان على (علیهماالسلام) چنین نقل مى‎كند: حقیقت سعادت این است كه آخرین مرحله زندگى انسان با عمل سعادتمندانه‎اى پایان پذیرد و حقیقت شقاوت این است كه آخرین مرحله عمر با عمل شقاوتمندانه‎اى خاتمه یابد.

- در حدیث دیگرى از حضرت على علیه السلام مى‎خوانیم: سعادتمند كسى است كه از سرنوشت دیگران پند گیرد و شقاوتمند كسى است كه فریب هواى نفس و غرورش را بخورد.

این فرمایش حضرت على علیه السلام نیز تاكید مجددى است بر اختیارى بودن سعادت و شقاوت و بعضى از اسباب مهم این دو را بیان مى‎كند.

- پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله مى‎فرماید: چهار چیز از اسباب سعادت و چهار چیز از اسباب شقاوت است:

اما آن چهار چیز كه از اسباب سعادت است: همسر صالح، خانه وسیع، همسایه شایسته و مركب خوب است .

و چهار چیز كه از اسباب شقاوت است: همسایه بد، همسر بد، خانه تنگ و مركب بد است .

با توجه به این كه این چهار موضوع در زندگى مادى و معنوى هر كس نقش مؤثرى دارد و از عوامل پیروزى یا شكست مى‎تواند باشد، وسعت مفهوم سعادت و شقاوت در منطق اسلام روشن مى‎شود.

یك همسر خوب، انسان را به انواع نیكی‎ها تشویق مى‎كند، یك خانه وسیع روح و فكر انسان را آرامش ‍ مى‎بخشد، و آماده فعالیت بیشتر مى‎نماید، و استفاده‎های موثری می‎توان از آن داشت، همسایه بد بلا آفرین و همسایه خوب كمك مؤثرى به آسایش و حتى پیشرفت هدف‎هاى انسان مى‎كند، یك مركب مناسب براى رسیدن به كارها و وظائف اجتماعى عامل مؤثرى است، در حالى كه مركب فرسوده یك عامل عقب ماندگى است، چرا كه كمتر مى‎تواند صاحبش را به مقصد برساند.

- روایت دیگری از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نقل شده است:

از نشانه‎هاى شقاوت آنست كه هرگز قطره اشكى از چشم انسان نریزد، و نیز از علامات آن سنگ‎دلى، و حرص شدید در تحصیل روزى، و اصرار بر گناه است .

این امور چهارگانه كه در حدیث فوق آمده امورى است اختیارى كه از اعمال و اخلاق اكتسابى خود انسان سرچشمه مى‎گیرد و به این ترتیب دور كردن این اسباب شقاوت در اختیار خود انسان‎هاست .

اگر اسبابى را كه براى سعادت و شقاوت در احادیث بالا ذكر شده با توجه بر عینیت همه آنها و نقش مؤثرشان در زندگى بشر با اسباب و نشانه‎هاى خرافى كه حتى در عصر ما، عصر اتم و فضا گروه زیادى به آن پایبندند مقایسه كنیم به این واقعیت مى‎رسیم كه تعلیمات اسلام تا چه حد منطقى و حساب شده است .

هنوز هستند كسانى كه نعل اسب را سبب خوشبختى، و روز سیزده را سبب بدبختى. پریدن از روى آتش را در بعضى از شب‎هاى سال سبب خوشبختى، و آواز خواندن مرغ را سبب بدبختى، پاشیدن آب را پشت سر مسافر سبب خوشبختى و رد شدن زیر نردبان را سبب بدبختى می‎دانند و امثال این خرافات كه در شرق و غرب، و در میان اقوام و ملل مختلف فراوان است .

و چه بسیار انسان‎هائى كه بر اثر گرفتار شدن به این خرافات از فعالیت در زندگى باز مانده‎اند و گرفتار مصیبت‎هاى فراوانى شده‎اند.

اسلام بر تمام این پندارهاى خرافى قلم بطلان كشیده و سعادت و شقاوت انسان را در فعالیت‎هاى مثبت و منفى و نقاط قوت و ضعف اخلاقى و برنامه‎هاى عملى و طرز تفكر و عقیده هر كس مى‎داند كه نمونه‎هائى از آن در چهار حدیث فوق به روشنى بیان شده است .

مساله خلود در قرآن

"خلود" در اصل لغت به معنى بقاى طولانى و هم به معنى ابدیت آمده است، بنابراین كلمه خلود به تنهائى دلیل بر ابدیت نیست، زیرا هر نوع بقاء طولانى را شامل مى‎شود.

ولى در بسیارى از آیات قرآن با قیودى ذكر شده است كه از آن به وضوح مفهوم ابدیت فهمیده مى‎شود. مثلا در آیات (100، توبه)، (11، طلاق) و (9، تغابن) در مورد بهشتیان تعبیر به "خالدین فیها ابدا" مى‎كند، كه این تعبیر مفهومش ابدیت بهشت براى این گروهها است. و در آیات دیگرى مانند (169، نساء) و (23، جن) درباره گروهى از دوزخیان همین تعبیر "خالدین فیها ابدا" دیده مى‎شود كه دلیل بر جاودانگى عذاب آنها است.

بعضى كه نتوانسته‎اند اشكالات خلود و جاودانگى مجازات را به نظر خود حل كنند ناچار دست به دامن معنى لغوى آن زده و آن را به معنى مدت طولانى گرفته‎اند، در حالى كه تعبیراتى نظیر آیات فوق تاب چنین تفسیرى را ندارد.

نابرابری گناه و مجازات؟!

در اینجا یك علامت سوال بزرگ در فكر هر شنونده‎اى ترسیم مى‎شود كه این نابرابرى میان گناه و مجازات چگونه در كار خدا ممكن است؟ چگونه مى‎توان پذیرفت كه انسان تمام عمر خود را كه حداكثر 80 یا 100 سال بوده كار خوب یا بد كرده است ولى میلیون‎ها میلیون سال و بیشتر، پاداش و كیفر ببیند؟!

البته این مطلب در مورد پاداش چندان مهم نیست، زیرا بخشش و پاداش هر چه بیشتر باشد نشانه فضل و كرم پاداش دهنده است، بنابراین جاى ایراد و خرده‎گیرى نیست .

اما در مورد كار بد و گناه و ظلم و كفر این سؤال هست كه چگونه عذاب جاودانه در برابر گناه محدود با اصل عدالت خدا سازگار است؟

كسى كه دوران طغیان و سركشى و تجاوزش حداكثر از یكصد سال تجاوز نمى‎كند چرا همیشه باید در آتش ‍ و مجازات شكنجه ببیند؟!

آیا عدالت ایجاب نمى‎كند كه یك نوع تعادل در اینجا برقرار گردد و مثلا صد سال (به اندازه اعمال خلافش) كیفر ببیند؟!

پیچیدگى پاسخ این اشكال سبب شده كه بعضى به فكر توجیه آیات خلود بیفتند و آنها را طورى تفسیر كنند كه مجازات جاودان كه به عقیده آنها بر خلاف اصل عدالت است از آن استفاده نشود.

براى توضیح این بحث باید به سه اصل توجه كرد:

1- مجازات ابدى و جاویدان. این نوع مجازات منحصر به كسانى است كه تمام روزنه‎هاى نجات را به روى خود بسته‎اند و عالماً، عامداً غرق در فساد و تباهى و كفر و نفاق گشته‎اند، سایه شوم گناه تمام قلب و جان آنها را پوشانیده، و در حقیقت به رنگ گناه و كفر در آمده‎اند همانگونه كه در سوره بقره آیه 81 مى‎خوانیم: " بَلى مَن كَسب سیِّئَةً وَ أَحَطت بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولَئك أَصحَب النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ؛ آرى كسى كه مرتكب گناهى گردد و آثار آن تمام وجود او را احاطه كند، چنان كسى اهل دوزخ است و جاودانه در آن خواهد ماند.

2- این اشتباه است كه بعضى خیال مى‎كنند كه مدت و زمان كیفر باید به اندازه مدت و زمان گناه باشد، زیرا رابطه میان گناه و كیفر رابطه زمانى نیست بلكه رابطه كیفى است یعنى مقدار زمان مجازات تناسب با كیفیت گناه دارد نه مقدار زمان آن. مثلا كسى ممكن است در یك لحظه دست به قتل نفس بزند و طبق پاره‎اى از قوانین محكوم به زندان ابد گردد، در اینجا مى‎بینیم زمان گناه تنها یك لحظه بوده در حالى كه مجازات آن گاهى 80 سال زندان خواهد بود. بنابراین آنچه مطرح است كیفیت است نه كمّیت گناه از نظر زمان .

3- گفتیم مجازات‎ها و كیفرهاى رستاخیز بیشتر جنبه اثر طبیعى عمل و خاصیت گناه دارد و به عبارت روشن‎تر، رنج‎ها و دردها و ناراحتی‎هائى كه گناهكاران در جهان دیگر مى‎كشند اثر و نتیجه اعمال خود آنها است كه دامانشان را فرا مى‎گیرد در سوره یس، 54 مى‎خوانیم: "فَالْیَوْمَ لا تُظلَمُ نَفْسٌ شیْئاً وَ لا تجْزَوْنَ إِلا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ؛ امروز (روز رستاخیز) به هیچ كس ستم نمى‎شود و جز اعمال خود شما جزائى براى شما نیست!

و در سوره جاثیه،33 می‎فرماید: "وَ بَدَا لهَُمْ سیِّئَات مَا عَمِلُوا وَ حَاقَ بهِم مَّا كانُوا بِهِ یَستهْزِءُونَ"؛ اعمال بد آنها در برابر آنان آشكار مى‎گردد و آنچه را به باد مسخره مى‎گرفتند بر آنها وارد مى‎گردد.

و در بخشی از آیه 84 سوره قصص می‎فرماید:"... فَلا یجْزَى الَّذِینَ عَمِلُوا السیِّئَاتِ إِلا مَا كانُوا یَعْمَلُونَ"؛ به آنها كه كار بد انجام دادند جزائى جز اعمال آنها داده نمى‎شود.

پس از ذکر این مقدمات سه‎گانه حال باید جواب را دریابیم.

فرض كنید كسى بر اثر مصرف كردن پى در پى مشروبات الكلى در مدت یك هفته گرفتار زخم معده شدید شود. چندان كه مجبور باشد تا آخر عمر با این درد بسازد و رنج برد، آیا این برابرى میان عمل بد و نتیجه آن بر خلاف عدالت است؟ حال اگر عمر این انسان به جاى 80 سال، یكهزار سال و یا یك میلیون سال باشد؛ باید به خاطر یك هفته هوسرانى یك میلیون سال رنج ببرد آیا این بر خلاف اصل عدالت است در حالى كه قبلا وجود این خطر در میگسارى به او اعلام شده، و عاقبت آن نیز براى او توضیح داده شده است .

و نیز فرض كنید كسى دستورات و مقررات رانندگى را كه به كار بستن آنها مسلماً به نفع عموم و موجب كاهش  تصادف و ناراحتی‎هاى ناشى از آن است، به دست فراموشى بسپارد و به اخطارهاى مكرر دوستان عاقل گوش فرا ندهد و حادثه در یك لحظه كوتاه به سراغ او بیاید و چشم یا دست و پاى خود را در حادثه از دست بدهد، و به دنبال آن ناچار شود سالیان دراز رنج نابینائى و بی‎دست و پائى را تحمل كند آیا این پدیده، هیچگونه منافاتى با اصل عدالت پروردگار دارد؟!

آیا این امور كه همه از آثار اعمال است هیچگونه منافاتى با اصل عدالت دارد، در حالى كه مساوات و برابرى در میان كمّیت این عمل و نتیجه آن موجود نیست؟

پس نتیجه مى‎گیریم:

هنگامى كه پاداش و كیفر، نتیجه و اثر خود عمل آدمى باشد مسئله مساوات و برابرى از نظر كمّیت و كیفیت مطرح نخواهد بود. اى بسا عمل به ظاهر كوچكى(از نظر کمّی) كه اثرش یك عمر محرومیت و شكنجه و ناراحتى است و اى بسا كار ظاهراً كوچكى(از نظر کمّی) كه سرچشمه خیرات و بركات براى یك عمر خواهد بود. بنابراین هنگامى كه گناه و كفر و طغیان و سركشى سراسر وجود انسانى را احاطه كرد و تمام بال و پرهاى روح و جان او در آتش بیدادگرى و نفاق سوخت چه جاى تعجب كه در سراى دیگر براى همیشه از نعمت پرواز در آسمان بهشت محروم گردد و همواره گرفتار درد و رنج این محرومیت بزرگ باشد.

آیا به او اعلام نكردند، و او را از این خطر بزرگ آگاه نساختند؟!

آرى ... پیامبران الهى از یك سو، و فرمان خِرد از سوى دیگر، به او آگاهى لازم را دادند. آیا بدون توجه و اختیار دست به چنان كارى زد و چنان سرنوشتى پیدا كرد؟ نه، از روى علم و عمد و اختیار بود.

آیا جز خودش و نتیجه مستقیم اعمالش این سرنوشت را براى او فراهم ساخت؟ نه، هر چه بود از آثار كار خود او بود.

بنابراین نه جاى شكایتى باقى است و نه ایراد و اشكال به كسى، و نه منافاتى با قانون عدالت پروردگار دارد.

منبع:

برگرفته از تفسیر المیزان و نمونه .

عملی که شیطان را همراه خود می کند!!

تردیدی نیست در اینکه از دیدگاه اسلام علم و دانش یکی از ارزش های والای دینی محسوب می‌ گردد و عالمان از نگاه قرآن کریم منزلتی بس رفیع و والا دارند: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قِیلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِیلَ انشُزُوا فَانشُزُوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ» [1]

اى كسانى كه ایمان آورده‏اید چون به شما گفته شود در مجالس جاى باز كنید پس جاى باز كنید تا خدا براى شما گشایش حاصل كند و چون گفته شود برخیزید پس برخیزید خدا [رتبه] كسانى از شما را كه گرویده و كسانى را كه دانشمندند [بر حسب] درجات بلند گرداند و خدا به آنچه مى‏كنید آگاه است.

با این حال باید توجه کرد که دانش اگر همراه با عمل نباشد، صرفا حفظ کردن اصطلاحات است و علاوه بر آنکه سبب قرب به خدا و ارزش معنوی نیست، و بال گردن دانشمند نیز می‌گردد.

دانش در صورتی که به ارزش نیانجامد همانند دورخیزی است که به پریدن پایان نیابد.

از دیدگاه اسلام اگر علم مقرون به عمل نباشد نه تنها زحمتی است مضاعف و بی حاصل بلکه در بسیاری موارد وزر و وبالی بر گردن عالم خواهد شد.

چه بسا دانشمندان بزرگی که به جای خدمت خیانت کردند و اخلاق را زیرپا گذاشتند.

ما در اینجا به برخی از آیاتی که دیدگاه قرآن کریم را در این زمینه تبیین می‌سازد اشاره می‌نماییم:

مورد اول داستان عالمی از بنی اسرائیل است:

«وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِیَ آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِینَ

وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ یَلْهَث ذَّلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ كَذَّبُواْ بِآیَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَكَّرُونَ» [2]

و خبر آن كس را كه آیات خود را به او داده بودیم براى آنان بخوان كه از آن عارى گشت آنگاه شیطان او را دنبال كرد و از گمراهان شد.

و اگر مى‏ خواستیم قدر او را به وسیله آن [آیات] بالا مى‏ بردیم اما او به زمین [=دنیا] گرایید و از هواى نفس خود پیروى كرد از این رو داستانش چون داستان سگ است [كه] اگر بر آن حمله‏ ور شوى زبان از كام برآورد و اگر آن را رها كنى [باز هم] زبان از كام برآورد این مثل آن گروهى است كه آیات ما را تكذیب كردند پس این داستان را [براى آنان] حكایت كن شاید كه آنان بیندیشند.

اگرچه قرآن کریم نامی از این فرد نیاورده است اما از بسیارى از روایات و سخنان مفسران استفاده مى‏شود كه منظور از این شخص مردى به نام "بلعم باعورا" بوده است كه در عصر حضرت موسى علیه السلام زندگى مى‏كرد و از دانشمندان و علماى مشهور بنى اسرائیل محسوب مى ‏شد.

منظور از علما كسانى هستند كه اعمال آنها هماهنگ با سخنان آنها باشد كسى كه گفتار و كردارش هماهنگ نباشد عالم نیست"

تعبیر "انسلخ" كه از ماده "انسلاخ" و در اصل به معنى از پوست بیرون آمدن است، نشان مى ‏دهد كه آیات و علوم الهى در آغاز چنان به او احاطه داشت كه همچون پوست تن او شده بود، اما ناگهان از این پوست بیرون آمد و با یك چرخش تند، مسیر خود را به كلى تغییر داد. [3]

حتی از تعبیر فاتبعه الشیطان ممکن است استفاده شود که عالم بدکار به جایی می ‌رسد که شیطان به دنبال او می افتد. چرا که او با علم فراوانش نیازی به تبعیت از شیطان که ندارد هیچ، بلکه ممکن است مراد و معلم او هم بشود!

تعبیر سگ برای این افراد تعبیر بسیار تندی است که شاید اشاره به این مطلب باشد که عالمی که به عمل نیک التزامی ندارد، ضرر و اسیبش دامنگیر افرادی هم که به او کاری ندارند اما به نحوی اطراف او هستند می ‌رسد.

مورد دوم آیاتی است که مربوط به علما و دانشمندان بزرگ یهود نازل شده است و آنها را با داشتن علم به کتاب آسمانی به علت عمل نکردن به شدت مذمت کرده است.

«مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ یَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ كَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» [4]

مثل كسانى كه [عمل به] تورات بر آنان بار شد [و بدان مكلف گردیدند] آنگاه آن را به كار نبستند همچون مثل خرى است كه كتاب هایى را بر پشت مى ‏كشد[وه] چه زشت است وصف آن قومى كه آیات خدا را به دروغ گرفتند و خدا مردم ستمگر را راه نمى ‏نماید.

علامه درباره این آیه می‌ فرماید:

«منظور از اینكه فرمود: "مثل آنهایى كه تورات بر آنان تحمیل شد" به شهادت سیاق این است كه تورات به آنان تعلیم داده شد. و مراد از اینكه فرمود: "ولى آن را حمل نكردند" این است كه به آن عمل نكردند.» [5]

چقدر نیکو فرموده است حکیم شیرین سخن پارسی جناب سعدی[6]: دو رنج بیهوده بردند و سعی بی فایده کردند: یکی آن که اندوخت و نخورد و دیگری آن که اموخت و نکرد.

علم چندان که بیشتر خوانی چو عمل در تو نیست نادانی

نه محقق بود نه دانشمند چارپایی بر او کتابی چند

آن تهی مغز را چه علم و خبر که بر او هیزم است یا دفتر

و در ادامه می ‌فرماید:

علم از بهر دین بروردن است نه از بهر دنیا خوردن.

هر که پرهیز علم و زهد فروخت خرمنی گرد کرد و باک بسوخت

تعبیر چارپایی بر او کتابی چند، از همین آیه مبارکه گرفته شده است.

دانش اگر همراه با عمل نباشد، صرفا حفظ کردن اصطلاحات است و علاوه بر آنکه سبب قرب به خدا و ارزش معنوی نیست، و بال گردن دانشمند نیز می‌گردد

در آیه قبلی تعبیر به سگ گزنده و در این آیه تعبیر به الاغ، تندترین تعابیری هستند که در متن مقدس قرآن برای عالم غیر عامل بکار رفته است.

یادمان نرود که از دیدگاه قرآن کریم، خشیت الهی از اوصاف عالمان راستین است: «وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَلِكَ إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ.» [7]

و از مردمان و جانوران و دام ها كه رنگ هایشان همان گونه مختلف است [پدید آوردیم] از بندگان خدا تنها دانایانند كه از او مى‏ترسند آرى خدا ارجمند آمرزنده است.

و در حدیث بسیار مهمی از امام صادق(علیه السلام) در تفسیر همین آیه مى ‏خوانیم: یعنى بالعلماء من صدق قوله فعله و من لم یصدق قوله فعله فلیس بعالم[8]: منظور از علما كسانى هستند كه اعمال آنها هماهنگ با سخنان آنها باشد كسى كه گفتار و كردارش هماهنگ نباشد عالم نیست".

خود همین مساله خشیت، یک نشانه مهمی می‌ تواند باشد برای شناخت عالمان عامل و حقیقی از عالمان غیر عامل.

اگر عالم به دانشش ملتزم بود آثار خدا باوری و خدا پروایی در رفتار و گفتار او متبلور می ‌شود. اگر خدای ناکرده عالمی اهل غیبت بود اهل بدگویی وتهمت بود هرگز نمی ‌توان به بهانه علمش او را در نزد خدا مقرب دانست.

 

پی نوشت ها:

[1] - مجادله11 ترجمه آیات از مرحوم دکتر فولادوند است. و نیز نگاه کنید به زمر9.

[2] - الاعراف 175-176

[3] - تفسیر نمونه 7/12

[4] - جمعه5. 

[5] - المیزان 19/449.

[6] - گلستان باب هشتم/272

[7] - فاطر 28

[8] - مجمع البیان ذیل آیه.

تناسب خلود در آتش با رحمت خدا

به هر شعار و شعاردهنده ای اطمینان نکنید

به هر شعار و شعاردهنده‏اى اطمینان نكنید، در میدان عمل، مردان آزموده مى ‏شوند.

وَلَقَدْ كُنتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِن قَبْلِ أَن تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ (آل عمران ـ 143) 
همانا شما مرگ (و شهادت) را (پس از جنگ بدر) پیش از آنكه با آن روبرو شوید سخت آرزو مى‏ كردید، پس آن را (در جنگ احد) دیدید، ولى (ناخوشایند به آن) نگاه مى‏ كردید.

سخنان تو خالى‏

بعد از جنگ بدر و شهادت پر افتخار جمعى از مسلمانان عده‏اى در جلسات، مى‏ نشستند و پیوستهآرزوى شهادت مى ‏كردند كه اى كاش این افتخار در میدان بدر نصیب ما نیز شده بود، مطابق معمول در میان آنها جمعى صادق بودند و عده‏اى متظاهر و دروغگو، و یا در شناسایى خود در اشتباه بودند، اما چیزى طول نكشید كه جنگ وحشتناك احد پیش آمد.

مجاهدان راستین با شهامت فوق العاده جنگیدند و شربت شهادت نوشیدند و به آرزوى خود رسیدند اما جمعى از دروغگویان هنگامى كه آثار شكست را در ارتش اسلام مشاهده كردند از ترس كشته شدن، فرار كردند.

این آیه آنها را سرزنش مى‏ كند و می گوید شما كسانى بودید كه آرزوى مرگ و شهادت در راه خدا را در دل مى ‏پروراندید پس چرا آن موقع كه با چشم خود محبوب خویش را در برابر خود دیدید فرار كردید؟
در زیارت شهداى كربلا مى ‏گوییم: اى كاش ما با شما بودیم و به شهادت مى‏رسیدیم. هیچ فكر كرده‏ایم كه در مقام عمل، ما چه مى‏ كنیم؟!

بحث لغوی: 
تمنون: آرزو مى ‏كردید. تمنى: آرزو كردن (قاموس قرآن).

پیام‏های آیه:
1ـ فریب آرزوهاى خود را نخورید و به هر شعار و شعاردهنده‏اى اطمینان نكنید. «وَ لَقَدْ كُنْتُمْ»، «فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ ...»
2ـ در میدان عمل، مردان آزموده مى ‏شوند. «رَأَیْتُمُوهُ»، «وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ»

وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَن یَنقَلِبْ عَلَىَ عَقِبَیْهِ فَلَن یَضُرَّ اللّهَ شَیْئًا وَسَیَجْزِی اللّهُ الشَّاكِرِینَ (آل عمران ـ 144)

و محمّد جز پیامبرى نیست كه پیش از او نیز پیامبران (دیگرى آمده و) در گذشته‏اند. (بنابراین مرگ براى انبیاء نیز بوده و هست،) پس آیا اگر او بمیرد و یا كشته شود، شما به (آئین) گذشتگان خود بر مى ‏گردید؟ و هر كس به عقب برگردد، پس هرگز هیچ ضررى به خداوند نمى ‏زند و خداوند به زودى پاداش شاكران را خواهد داد.

فردپرستی ممنوع

با استفاده از حوادث جنگ احد آیه حقیقت دیگرى را به مسلمانان مى‏ آموزد و آن اینكه اسلام آئین فرد پرستى نیست و به فرض كه پیامبر در این میدان شربت شهادت مى ‏نوشید، وظیفه مسلمانان بدون تردید ادامه مبارزه بود، زیرا با مرگ یا شهادت پیامبر، اسلام پایان نمى ‏یابد بلكه آئین حقى است كه تا ابد جاویدان خواهد ماند.
مسئله فرد پرستى یكى از بزرگترین خطراتى است كه مبارزات هدفى را تهدید مى‏كند، وابستگى به شخص معین اگر چه پیامبر خاتم باشد مفهومش پایان یافتن كوشش و تلاش براى پیشرفت، به هنگام از دست رفتن آن شخص است و این وابستگى یكى از نشانه‏هاى بارز عدم رشد اجتماعى است.
مبارزه پیامبر صلی الله علیه و آله با فرد پرستى یكى دیگر از نشانه‏هاى حقانیت و عظمت او است زیرا اگر او به خاطر شخص خویش قیام كرده بود لازم بود این فكر را در مردم تقویت كند كه همه چیز به وجود او بستگى دارد و اگر او از میان برود همه چیز پایان خواهد یافت، ولى رهبران راستین همانند پیغمبر اكرم صلی الله و علیه وآله هیچ گاه مردم را به چنین افكارى تشویق نمى ‏كنند، بلكه به شدت با آن مبارزه مى ‏كنند، و به آنها مى‏ گویند: هدف ما، از خود ما بالاتر است و هرگز با نابودى ما نابود نخواهد شد و لذا قرآن با صراحت در آیه فوق مى‏گوید:

"محمد تنها فرستاده خدا است، پیش از او هم فرستادگانى بودند كه از دنیا رفتند آیا اگر او بمیرد یا كشته شود باید شما سیر قهقرایى كنید؟ و به آئین بت پرستى باز گردید؟" 
جالب توجه اینكه: در آیه براى بیان سیر قهقرایى جمله "انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِكُمْ" به كار رفته است، زیرا "اعقاب" جمع "عقب" (بر وزن خشن) به- معنى پاشنه پا است بنابراین "انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِكُمْ" به معنى "عقب گرد مى‏كنید" مى ‏باشد و آن تصویر روشنى است از سیر قهقرایى و ارتجاع به معنى واقعى است منتها از كلمه ارتجاع صریح تر و روشن تر است.                        
وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلى‏ عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً سپس مى ‏فرماید: آنها كه عقب گرد كنند و به دورانكفر و بت پرستى باز گردند تنها به خود زیان مى ‏رسانند نه به خدا؛ زیرا با این عمل نه تنها چرخ هاى سعادت خود را متوقف مى‏سازند بلكه آنچه را بدست آورده‏اند نیز به سرعت از دست خواهند داد.
وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاكِرِینَ در پایان آیه به اقلیتى كه در جنگ احد على رغم همه مشكلات و انتشار خبر شهادت پیغمبر، دست از جهاد برنداشتند اشاره كرده و كوشش هاى آنها را مى‏ستاید و آنها را به عنوان شاكران و كسانى كه از نعمت ها در راه خدا استفاده كردند معرفى مى ‏كند و مى ‏گوید: خداوند این شاكران را پاداش نیك مى ‏دهد.
درسى را كه این آیه در باره مبارزه با فرد پرستى مى‏ دهد درسى است براى همه مسلمانان در همه قرون و اعصار، آنها باید از قرآن بیاموزند كه مسائل هدفى هرگز نباید قائم به شخص یا اشخاص باشد بلكه باید بر محور یك سلسله اصول و تشكیلات ابدى دور بزند كه با تغییر افراد یا فوت آنان حتى اگر پیامبر بزرگ خدا باشد آن كار تعطیل نگردد، اصولا رمز بقاى یك مذهب و یا یك تشكیلات همین است، بنابراین برنامه‏ها و تشكیلاتى كه قائم به شخص هستند تشكیلاتى ناسالم و غیر طبیعى محسوب مى‏ شوند كه به زودى متلاشى خواهند شد.
اما متاسفانه و روی هم رفته غالب تشكیلات جوامع اسلامى هنوز قائم به اشخاص است و به همین دلیل بسیار زود از هم مى ‏پاشد، مسلمانان باید با الهام از آیه فوق موسسات گوناگون خود را آنچنان پى ‏ریزى كنند كه از اشخاص لایق كاملاً بهره‏گیرى شود اما در عین حال وابسته به شخص آنها نباشد.

بحث روایی: 
امام صادق علیه السلام فرمود: حساب قتل از مرگ جداست، و هر شهیدى در آینده تاریخ برگشته و دوباره خواهد مرد. زیرا قرآن مى‏فرماید: «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ» (انبیاء، 35) (تفسیر عیّاشى، ج 2، ص 113)

بحث لغوی: 
خلت: خلاء و خلو: خالى شدن در مورد گذشت زمان نیز بكار مى‏رود.
اعقاب: عقب (بفتح اول و كسر دوم): پاشنه. جمع آن اعقاب. مراد از «رد بر اعقاب» بر گرداندن به حالت كفر است.
عقبیه: «انقلب على عقبیه» یعنى: بر دو پاشنه خود بگردید. مراد از آن برگشتن به حالت اولیه است.

پیام‏ های آیه:
1ـ وظیفه پیامبر، ابلاغ پیام خداست. ما هستیم كه باید راهش را ادامه دهیم. «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ»
2ـ مگر با مرگِ انبیاى قبل، پیروانشان از دین برگشتند؟! «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ ...»
3ـ جامعه‏ى اسلامى باید چنان تشكّل و انسجامى داشته باشد كه حتّى رفتن رهبر به آن ضربه‏اى نزند. «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِكُمْ»
4ـ پیامبر اسلام صلى اللَّه علیه و آله نیز تابع سنّت‏هاى الهى و قوانین طبیعى همچون مرگ و حیات است. «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ»
5ـ انتشار شایعه، از حربه‏هاى دشمن است. «ماتَ أَوْ قُتِلَ» (با توجّه به شأن نزول)
6ـ عمر پیامبر محدود است، نه راه او. «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ»
7ـ فردپرستى ممنوع. راه خدا كه روشن شد، آمد و رفت افراد نباید در پیمودن خط الهى ضربه وارد كند. «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ»
8ـ ایمان خود را چنان ثابت و استوار سازید كه حوادث تاریخ آن را نلرزاند. «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ»
9ـ دست برداشتن از خط انبیاء، سقوط و عقب‏گرد است. «انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِكُمْ»
10ـ كفر مردم، ضررى براى خداوند ندارد. «فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ»
11ـ مقاومت در راه حق، بهترین نوع شكر عملى است كه پاداشش با خداست. «سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاكِرِینَ»

منابع: 
تفسیر نور ج 2
تفسیر نمونه ج 3
تفسیر عیّاشى، ج 2
تفسیر أحسن الحدیث، ج‏2
قاموس قرآن

یا حضرت زهرا

آدم و حوا چگونه محرم شدند؟