سایت خاتون

سایت مطبخ خاتون

گاهی یک ببخشید، کاری می‌ کند کارستان

آیا تا به حال برای شما اتفاق افتاده که در یک صحنه یا موقعیتی ، خطاکار و کسی که مقصر بوده ، شما باشید ؟!

مصداق آن هم می تواند در خیلی از موقعیّت ها نمودار باشد ؛ در مسائل خانوادگی بین زن یا شوهر ، در رانندگی و یا در کوچه و بازار ...

اگر در این موقعیت شما در عین مقصر بودن شاکی بشوید و طرف مقابل را مورد مؤاخذه قرار بدهید ، شاید کار به جاهای باریک کشیده شود ...

به واقع چرا این نوع رفتارها از بعضی از ما آدم ها دیده می شود؟!

رفتاری طلبکارانه و حق به جانب ...

شاید یکی از مهمترین دلایل و ریشه ی این کارها یک نوع قبول داشتن خود و نوعی غرور و تکبر در درون انسان است که نتیجه اش هم گاهاً عواقب جبران ناپذیری را به بار می‌ آورد .

چرا از گفتن یک ببخشید و عذر خواهی کوچک فرار می کنیم ، لفظی که می تواند جلوی آتش بسیاری از جرایم را بگیرد .

در جراید و روزنامه‌ ها از این دست داستان ‌ها زیاد گفته شده ، مثلاً درگیری کوچک که با یک عذر خواهی می توانست تمام شود ، اما به علت نبود گذشت و یا حتی تکبر و خودخواهی منجر به قتل و حوادث دیگری شده است.

راستش را بخواهید داستان تکبر سر دراز و ریشه ای کهنه دارد ؛

وقتی خداوند از ملائکه خواست تا در برابر آدم سجده کنند ، همه سجده کردند جز ابلیس ، ابلیس مبتلا به تکبر و خود بزرگ ‌بینی شده و فکر می ‌کرد که از نظر خلقت و آفرینش از آدم بهتر است. [بقره:34]

این نخستین گناهی بود که در جهان به وقوع پیوست ، گناهی که سبب شد فردی همچون ابلیس که سالیان دراز و به تعبیر امیر مومنان علی ـ علیه السّلام ـ در خطبه قاصعه شش هزار سال خدا را عبادت کرده بود ، به سبب تکبر و غرور و به دلیل انحرافات فکری ، تمام عبادات و اعمال او بر باد رفت و از آن مقام والا که همنشین با فرشتگان و مقام قرب خدا بود ، یکباره سقوط کرد و درست به همین دلیل خدا او را خوار و ذلیل و پست گردانید . [ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 127]

در حکایتی معروف آمده است که:

شخصی سوار بر اسب به کنار نهری رسید هر چه سعی و تلاش کرد اسب از نهر عبور نکرد ، بزرگی به او گفت : آب را گل آلود کن . پس از این کار ، سوار دید که اسب از نهر عبور کرد.

علت را از بزرگ پرسید . بزرگ گفت : چون اسب تصویر خود را در آب می ‌دید حاضر نمی ‌شد پا روی خودش بگذارد.
و این همان غرور و تکبر در درون انسان است.

همانطوری که در نصیحت لقمان به فرزندش که در قرآن آمده : «وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُور [لقمان/18] روی خود را از مردم به تکبر بر مگردان ، در زمین متکبرانه راه نرو ، زیرا خداوند هیچ متکبری را دوست ندارد.»

همچنین در سوره فرقان آیه ی 63 اولین نشانۀ بندگان خوب خدا را حرکت متواضعانۀ آنها دانسته است.

پس باید برای بنده ی خوب خدا شدن هم که شده این صفت را از خودمان دور کنیم و چه زمانی بهتر از ماه مبارک رمضان!

از کبر و غرور در خود نشانه هایی می بینی؟

1ـ آنکه چون با امثال و نزدیکان خود در مسئله‌ ای گفتگو کنی اگر حق بر زبان ایشان جاری شد و تو بر خلاف بودی ؛ و اعتراف به آن نمودی و شکرگزاری [تشکر] نمودی معلوم است تواضع داری وگرنه مبتلا به کبر و غرور هستی.
2ـ اگر در سلام کردن پیشی گرفتن بر فرد سنگین نباشد و اگر مضایقه نماید متکبر خواهد بود.
3ـ اگر فرد می خواهد در راه رفتن در کوچه و بازار کسی همراه او باشد و کسی در پیش او بایستد این نشانه کبر می ‌باشد.

راهکار هایی برای دست یافتن به تواضع و درمان کبر

راهکار علمی :

به شناخت خود و نفس خود بپردازد و معرفت به خود بیابد و از شناخت خود به معرفت خداوند برسد : زیرا وقتی انسان خود را بشناسد که از یک آب گندیده به دنیا و به وجود آمده و چند صباحی در این دنیا می ‌ماند ، و در هنگام مرگ نیز یک لاشه ای است که از خود هیچ اختیاری ندارد ، می ‌باشد ، دیگر به خود حقی نمی دهد و جایی برای تکبر ورزیدن نمی بیند.

علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «عَجِبْتُ للمتکبّرِ الّذی کان بالأمیس نطفةً و یکونُ غَداً جِیفةً» [مجلسی، بحار الانوار، ج 78، ص 94] تعجب می‌ کنم از آدم متکبر ، کسی که دیروز نطفه ‌ای بیش نبود و فردا هم مرداری بیش نخواهد بود ، و در عین حال تکبر می ‌ورزد.

راهکار عملی:

درس گرفتن از رفتار اهل بیت علیهم السلام
شخصی در حمام ، امام رضا (علیه السلام) را نشناخت و از ایشان خواست تا او را کیسه بکشد ، حضرت بدون معرفی خود و با کمال وقار تقاضای او را قبول کرد همین که آن شخص حضرت را شناخت ، شروع به عذر خواهی کرد ، حضرت او را دلداری دادند. [بحارالانوار، ج49، ص99]

درس گرفتن از سیره و روش علما

آخوند همدانی می ‌گوید: در سفری که به مشهد رفتم خدمت ملا حسنعلی نخودکی رسیدم و از ایشان تقاضای موعظه کردم.

آقا فرمودند: «مرنج و مرنجان»
آخوند همدانی می‌ گوید: به آقای نخودکی گفتم ، مرنجانش راحت است، خب آدم کسی را اذیت نمی ‌کند ، اما مرنج را متوجه نمی شوم ، یعنی چه؟ چطور کسی به من فحش داد نرنجم ، یا مالم را خورد یا غیبتم را کرد ...
آقای نخودکی فرمودند: «خودت را کسی ندان!» [بدیع الحکمه یا لطایف حکیمانه، حکمت 38، ص98]
این بزرگترین درس برای انسان است، وقتی خودش را کسی حساب نکند ، و تواضع به خرج دهد و از کبر و غرور دوری کند از حیله ‌های شیطان در امان و از عواقب خطرناک خشم به دور می ‌ماند.
البته تواضع کردن در صورتی که در مقابل یک فرد متکبر و از خود راضی باشد مناسب و پسندیده نیست ؛ زیرا تواضع و فروتنی در اینجا باعث ذلت شخص و موجب گمراهی و بیشتر شدن تکبر طرف مقابل می ‌باشد.

به امید آنکه در این ایام مبارک صفت رذیله کبر و غرور را از خود بزداییم تا انشالله اول آرامش درون را برای خود و بعد مسکّن و آرامشی برای دیگران و جامعه باشیم.

صفتی که منشأ همه بدبختی هاست!

امام موسی کاظم علیه السلام در سال 128 ه ق در یکی از روستاهای اطراف مدینه منطقه (ابواء) متولد و در سال 183 (یا 186) ه. ق  در زمان حکومت هارون به شهادت رسید.

بی توجهی امام (علیه السلام) به هشام

در احوالات آن امام همام آورده اند که، روزی امام کاظم علیه السلام وارد یکی از کاخهای هارون در بغداد شد. هارون به قصر خود اشاره کرده و با نخوت و تکبر پرسید: این قصر از آن کیست؟ (هدف او از این کار آن بود که شکوه و قدرت خود را به رخ امام علیه السلام بکشد).
حضرت بدون آن که کوچکترین اهمیتی به کاخ پر زرق و برق او دهد، با کمال صراحت فرمود: این خانه، خانه فاسقان است; همان کسانی که خداوند درباره آنان می فرماید: «سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذینَ یَتَكَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا كُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبیلاً وَ إِنْ یَرَوْا سَبیلَ الغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبیلاً ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ كانُوا عَنْها غافِلینَ؛ به زودی کسانی را که در زمین به ناحق کبر می ورزند و هرگاه آیات الهی را ببینند، ایمان نمی آورند و اگر راه رشد و کمال را ببینند، آن را در پیش نمی گیرند; ولی هرگاه راه گمراهی را ببینند، آن را طی می کنند، از آیات منصرف خواهم کرد; زیرا آنان آیات ما را تکذیب کرده، از آن غفلت ورزیده اند.» (1) 

هارون الرشید از این پاسخ سخت ناراحت شد و در حالی که خشم خود را به سختی پنهان می کرد با التهاب پرسید: پس این خانه از آن کیست؟ امام علیه السلام بی درنگ فرمود: این خانه ملک شیعیان و پیروان ماست، ولی دیگران آن را با زور تصاحب کرده اند. این خانه در حال عمران و آبادی از صاحب اصلی اش گرفته شده است و هر وقت بتواند آن را آباد سازد، پس خواهد گرفت.
اگر به این واقعه و جواب امام کاظم علیه السلام به هارون، توجه کنیم نکات اخلاقی بسیاری به دست می آید که می تواند سرلوحه زندگی ما شیعیان باشد.

بی توجهی به زرق و برق دنیا

راوی میگوید که امام علیه السلام اصلا توجهی به کاخ زیبای هارون نکرد و حتی آنرا تحقیر کرد چون امام تربیت شده قرآن است و خداوند در وصف دنیا می فرماید: «ذلِكَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ»  (لیکن) این جمله، مایه تمتّع زندگی دنیاست، و [حال آنکه] فرجام نیکو نزد خداست. (2)
ما شیعیان باید با تمسک به سیره آن امام بزرگوار ، سبک زندگی خود را تنظیم کنیم و مواظب باشیم تا زرق و برق دنیا ما را فریب ندهد و یا در حسرت  نداشتن مال دنیا نباشیم و گونه ای زندگی بکنیم که به دست آوردن مال دنیا ما را از یاد خدا و معنویت باز ندارد و هیچ وقت دنیا در چشم و دل ما عزیز نباشد.

نداشتن تکبر

نکته دیگری که از جواب امام علیه السلام به هارون برداشت می شود تاکید بر قبح تکبر و لزوم ترک این رذیله اخلاقی، امام کاظم علیه السلام وقتی دید هارون بخاطر زرق و برق دنیا متکبر شده آیه 146 اعراف تلاوت کردند.
در این آیه خداوند با عبارت «سَأَصْرِفُ» منصرف خواهم ساخت تاکید کرده است که کسانی که تکبر بورزند راه آنان را تغییر خواهم داد و آنها را هدایت نخواهم کرد و از نور ایمان محرومشان خواهم کرد که این محرومیت بخاطر عملکرد خودشان می باشد (یَتَكَبَّرُونَ ).
امام علیه السلام با قرائت این آیه به ما می فهماند که هدایت و راه نجات در دست خود انسان می باشد «لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا ... یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا» و اگر انسانی تکبر بورزد باعث می شود که راه درست را اشتباه رفته و دیگر هیچ نشانه ای نمی تواند آن انسان را هدایت کند. «یَتَكَبَّرُونَ ... كُلَّ آیَةٍ».
در این آیه با تاکید بر اینکه خداوند کسی را بی جهت از لطف خودش محروم نمی کند، می گوید که انسانی که محتاج و مخلوق خداوند است اگر تکبر کند کاری اشتباه و نادرست انجام داده است «یَتَكَبَّرُونَ ... بِغَیْرِ الْحَقِ» که این تکبر هم بخاطر خیالات و افکار باطلی می باشد که در ذهن انسان به وجود می آید.

ابلیس و تکبر

خداوند وقتی آدم را خلق کرد به تمام ملائک دستور به سجده بر آدم داد که همه به جز شیطان بر او سجده کردند «إِلَّا إِبْلِیسَ أَبى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِین» جز ابلیس كه سر باز زد و تكبّر كرد، و از كافران گردید (3)
شیطان که از نژاد جن بود در جمع فرشتگان و یکی از معبودین خداوند بود که در روایات آمده است که شیطان چند هزار سال عبادت خداوند می کرد ولی بخاطر تکبر، از دستور خداوند سرپیچی کرد و تكبّر و جسارت ابلیس، سرچشمه ى بدبختى هاى او شد. «كانَ مِنَ الْكافِرِینَ»

امام کاظم و برخورد با تکبر علی بن یقطین

علی بن یقطین از یاران امام کاظم علیه السلام بود و امام به نیکی از او یاد کرده است، یک روز یک مرد شتربان به نام ابراهیم جمال به دیدار علی بن یقطین می رود که وی او را نمی پذیرد و با او ملاقات نمی کند. بعد از این اتفاق علی بن یقطین به مدینه جهت زیارت امام کاظم علیه السلام می رود: امام اول او را قبول نمیکند و بعد از اصرار و گریه و زاری کردن علی بن یقطین امام او را می پذیرد و با حالت غضبناک به او نگاه می کند و می گوید: «چرا فلان روز که در کوفه ابراهیم جمال به تو پیغام داد مشکلی دارم، اجازه ملاقات به او ندادی؟ خیال کردی او چون سر و کارش با شتر است در نزد ما مقام و منزلتی ندارد؟ اکنون به تو می گویم تا او را از خویش راضی نگردانی، من دیگر به تو توجهی نخواهم نمود» (4)
در این داستان آمده است تا علی بن یقطین از ابراهیم جمال که از شیعیان موسی بن جعفر علیه السلام بود معذرت خواهی نکرد و غرور و تکبرش را نشکست، امام با او صحبت نکرد و بعد از شکستن غرور علی ابن یقطین بود که امام علیه السلام با آغوشی باز و گشاده رویی او را پذیرفت.

کلام آخر:
ما شیعیان ائمه علیهم السلام باید به وسیله اعمال خودمان باعث زینت و افتخار اهل بیت علیهم السلام بشویم نه باعث ناراحتی آنها و یکی از مواردی که ائمه علیه السلام از آن ناراحت شده و قرآن نیز تاکید بر ترک این رذیله اخلاقی کرده است تکبر می باشد چیزی که باعث ابطال اعمال و ناراحتی امام علیه السلام می شود. امید است که با تمسک به سیره اخلاقی امامان علیه السلام تمام رذائل اخلاقی مخصوصا تکبر از ما دور بشود.

پی نوشت ها:
1. اعراف / 146.
2. آل عمران / 14.
3. بقره/ 34
4. کرامات و مقامات عرفانی امام موسی بن جعفر؛ سید علی حسینی قمی، نبوغ چاپ دوم 1382.

روزی که دست و پا حرف می زنند

عهدی که با خدا بسته ایم

أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْكُمْ یَا بَنى ءَادَمَ أَن لَّا تَعْبُدُواْ الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَكمُ‏ْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ(60) وَ أَنِ اعْبُدُونىِ هَاذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ(61- یس)

اى فرزندان آدم! آیا با شما عهد نبستم كه شیطان را بندگى نكنید كه او براى شما دشمن آشكارى است؟ و گفتم كه مرا بندگى كنید كه این، راه مستقیم است.

روی صحبت این آیه با مجرمین است که با توبیخ آنها را به یاد عهدی می اندازد که به آن بی توجهی کردند و در دام دشمنی معروف به نام شیطان افتاده و از راه مستقیم خارج شدند.

علت این که خداوند مجرمین را به عنوان بنى آدم خطاب كرده این است كه دشمنى شیطان با این عده که باعث انحراف و هلاکت اینها شد روی غرض خاصى نسبت به آنها نبوده؛ بلكه به این دلیل بوده كه آنها فرزندان آدم بودند. و این دشمنى در روز اول آن جا بروز كرد كه مامور به سجده بر آدم شد و زیر بار نرفت و استكبار كرد. نتیجه‏اش هم این شد كه از درگاه خدا رانده شد و از آن روز با فرزندان آدم(ع) نیز دشمن گردید و همه را تهدید كرد.(1)

متن عهدنامه را هم در آیه بازگو کرده است: شیطان را عبادت و پرستش و اطاعت نكنند و تنها خداوند متعال را پرستش و عبادت کنند. منظور از «عبادت كردن و پرستیدن شیطان»، اطاعت و پیروی از وسوسه های اوست.

اما اینکه ما کی و کجا این عهد را با خدا بستیم مفسران نظرات گوناگون داده اند که به نظر می رسد این عهد همان عهدی است که در عالم فطرت بین انسان و خدای او منعقد شد و اگر روی آن را با غبار غفلت و معصیت نپوشانده باشد هر لحظه که به آن توجه کند به یاد آن عهد می افتد.(2)

خلاصه اینکه منشأ انحراف و تباهی ما بی توجهی به آن عهدی است که با خدا بسته ایم و نتیجه این بی توجهی هم چیزی نیست جز افتادن در دام شیطانی که بر تباه کردن ما قسم یاد کرده است.(3)

روزی که دست حرف می زند و پا شهادت می دهد

الْیَوْمَ نخَْتِمُ عَلىَ أَفْوَاهِهِمْ وَ تُكلَِّمُنَا أَیْدِیهِمْ وَ تَشهَْدُ أَرْجُلُهُم بِمَا كاَنُواْ یَكْسِبُونَ(65- یس)

امروز بر دهان‏هایشان مُهر سکوت می زنیم و دست‏هایشان با ما سخن مى‏گویند و پاهایشان به اعمالى كه همواره مرتكب مى‏شدند، گواهى مى‏دهند.

براساس این آیه،دست و پای مجرمین به آن گناهانی كه با آن انجام داده‏اند شهادت مى‏دهند؛ مثلا دستها به آن گناهانى شهادت مى‏دهد كه صاحب دست به وسیله آن‏ مرتكب شده؛ مانند سیلى‏هایى كه به ناحق به مردم زده، اموالى كه به ناحق تصرف كرده، نوشته هایی كه به ناحق نوشته و امثال آن و پاها نیز به آن گناهانى شهادت مى‏دهند كه صاحبشان با آنها انجام داده؛ مانند قدم‏هایى كه به سوى مجلس گناه و برای انجام معصیت، خیانت، ظلم، فتنه‏انگیزى و امثال آن برداشته است.(4)

ازهمین جا روشن مى‏گردد كه هر عضوى به عمل مخصوص به خود شهادت مى‏دهد و نام دست و پا در آیه شریفه از باب ذكر نمونه است و گرنه چشم و گوش و زبان و هر عضو دیگر نیز به كارهایى كه به وسیله آنها انجام شده،شهادت مى‏دهند.(5)

زنده و مرده در فرهنگ قرآن

لِّیُنذِرَ مَن كاَنَ حَیًّا وَ یحَِقَّ الْقَوْلُ عَلىَ الْكَافِرِینَ(70- یس)

قرآن برای آن است تا كسانى را كه زنده‏اند هشدار دهد و فرمان عذاب بر كافران محقق و ثابت شود.

از تقابلی که در این آیه بین «حیّ؛ زنده» و «کافر» وجود دارد معلوم می شود که این عبارت در واقع این بوده است که برای رعایت صنایع ادبی به این شکل درآمده است آن عبارت این بوده: قرآن مومن را چون زنده است از نافرمانی و عذاب الهی هشدار می دهد ولی برای کافر که مرده است اثری ندارد و عذاب در انتظار اوست.

این همان حیات و مرگ معنوى است كه از مرگ و حیات ظاهرى به مراتب برتر و فراتر است و آثار آن گسترده‏تر و وسیعتر. این حیات و زندگى مختص انسانی است که به معنى «نفس كشیدن» و «غذا خوردن» و «راه رفتن» نیست؛ زیرا اینها اموری اند که در همه حیوانات یافت می شوند. حیات انسانى شكوفا شدن گلهاى عقل و خرد و ملكات برجسته در روح انسان و تقوى و ایثار و فداكارى و تسلط بر نفس و فضیلت و اخلاق است، و قرآن پرورش دهنده این حیات در وجود انسانهاست.(6)

نتیجه اینکه در فرهنگ قرآن مومن زنده است و کافر مرده؛ مومن حق را می بیند و می شنود و در قلب و اندیشه او اثر کرده و در عمل او ظاهر می شود اما کافر و کسی که منکر دین است چون مرده است؛ کر است و کور است و قلب و اندیشه اش هیچ تاثیری از قرآن و کلام حق نمی پذیرد.(7)

فراموشی قیامت را ساده نگیرید!

إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدُ  بِمَا نَسُواْ یَوْمَ الحِْسَابِ(26- ص)

بى‏تردید كسانى كه از راه خدا منحرف مى‏شوند، چون روز حساب را فراموش كرده‏اند، عذابى سخت دارند.

در این فراز، قرآن کریم به این حقیقت اشاره مى‏كند كه گمراهى از مسیر حق ناشی از فراموشى قیامت است و نتیجه‏اش عذاب شدید الهى است.

بر اساس این آیه فراموشى روز قیامت سرچشمه گمراهی ها است و هر گمراهى، آمیخته با این فراموشكارى است. این اصل، تاثیر تربیتى توجه به معاد را در زندگى انسانها روشن مى‏سازد.

روایاتى كه در این زمینه در منابع اسلامى وارد شده بسیار قابل دقت است. از جمله حدیث معروفى است كه هم از پیغمبر گرامى اسلام صلی الله علیه و آله و هم از امیرالمؤمنین على علیه السلام نقل شده كه فرمودند: «اى مردم! وحشتناكترین چیزى كه از ناحیه آن بر شما مى‏ترسم دو چیز است: پیروى از هوای نفس و آرزوهاى دور و دراز است؛ اما پیروى از خواهش نفس، شما را از حق باز مى‏دارد و آرزوهاى دور و دراز قیامت را از یاد شما می برد.»(8)

دو دلیل عقلی بر وقوع قیامت

وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنهَُمَا بَاطِلًا  ذَالِكَ ظَنُّ الَّذِینَ كَفَرُواْ  فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ كَفَرُواْ مِنَ النَّارِ(27) أَمْ نجَْعَلُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ كاَلْمُفْسِدِینَ فىِ الْأَرْضِ أَمْ نجَْعَلُ الْمُتَّقِینَ كاَلْفُجَّارِ(28- ص)

و ما آسمان و زمین و آنچه را كه میان آنهاست، بیهوده نیافریده‏ایم؛ این پندار كافران است. پس واى بر آنان كه منکر آتش دوزخند. آیا كسانى كه ایمان آورده و كارهاى شایسته انجام داده‏اند مانند مفسدان در زمین قرار مى‏دهیم یا پرهیزكاران را چون بدكاران؟!

در این آیات دو دلیل بر وجود و یا ضرورت وجود قیامت اقامه شده است:

یکی اینکه اگر قیامتی نباشد وجود این جهان مادی باطل و بیهوده خواهد بود چون هدفی برای بودنش وجود نخواهد داشت. اینکه موجوداتی خلق شوند و از آسمان و زمین این عالم استفاده کنند و بعد هم هیچ به هیچ این نظام یک نظام بی هدفی خواهد بود که ساحت قدس الهی از چنین بیهوده کاری و عمل لغوی مبراست.(9)

دیگر اینکه اگر قیامتی نباشد و محکمه عدل و پاداش و عقابی برپا نشود آنگاه کسی که در این دنیا بد بود و بد عمل کرد فرقی با آنکه خوب بود و خوب عمل کرد تفاوتی نخواهد داشت و این از نظر وجدان پذیرفته شدنی نیست.

برای اینکه این دو اشکال جدی پیش نیاید عقل حکم می کند که باید پس از این عالم عالمی باشد که هم هدف این دنیا در آن محقق شود و هم تفاوت بین متقی و فاجر روشن شود.(10)

آنچه که ابلیس را ملعون ابد کرد

قَالَ یَا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَىَّ  أَسْتَكْبرَْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِینَ(75) قَالَ أَنَا خَیرٌْ مِّنْهُ  خَلَقْتَنىِ مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِینٍ(76) قَالَ فَاخْرُجْ مِنهَْا فَإِنَّكَ رَجِیمٌ(77) وَ إِنَّ عَلَیْكَ لَعْنَتىِ إِلىَ‏ یَوْمِ الدِّینِ(78- ص)

خداوند متعال فرمود: اى ابلیس! چه چیز مانع شد بر مخلوقى كه من آفریدم سجده نكنی؟ تكبر ورزیدى، یا بالاتر از آن بودى كه فرمان سجود به تو داده شود؟ ابلیس [گزینه اول را انتخاب کرد و] گفت: من از او (آدم) بهترم، چرا كه مرا از آتش آفریده‏اى و او را از گل‏. خداوند به او فرمود: از صفوف ملائكه، از آسمان برین، بیرون رو كه تو رانده درگاه منى و مسلما لعنت من بر تو تا روز قیامت ادامه خواهد یافت‏.

سه درس آموزنده و مهمی که در این گفتگو نهفته است

1. در پاسخ ابلیس اشاره‏اى است به اینكه از نظر ابلیس اوامر الهى به خودی خود لازم الاجرا نیستند؛ بلکه فرامین الهی وقتى لازم الاطاعة هستند كه حق باشند و چون امرش به سجده كردن، حق نبود پس اطاعتش هم واجب نبود. برگشت این حرف به این است كه ابلیس اطلاق مالكیت خدا و حكمت او را قبول نداشته و این همان اصل و ریشه‏اى است كه تمامى گناهان و عصیانها از آن سرچشمه مى‏گیرد؛ چون معصیت وقتى سرمى‏زند كه صاحبش با انکار ربوبیت خدا و با این توجیه که ارتکاب معصیت بهتر از ترک آن است، از حکم الهی سرپیچی کند.(11)

2. این مجازات سنگین برای ابلیس تنها برای ترک یک سجده نبود؛ آنچه باعث این سقوط و لعنت ابدی ابلیس شد استکبار او بود. استکباری که با اظهار نظر و استدلال در برابر امر الهی وجودش ثابت شد. اگر استدلال ابلیس را تحلیل کنیم سر از كفر عجیبى در مى‏آورد او با این سخن خود در حقیقت به خدا گفت که برخی از دستورات تو اساس و پایه درستی ندارد (انکار حکمت الهی) و نیز برخی از دستورات تو کاملا نادرست است معاذالله جاهلانه است (انکار علم الهی) و من بهتر از می فهمم.

3. کسی که عالمانه و از روی عمد مرتکب معصیت می شود در حقیقت همان راهی را رفته است که ابلیس رفته. یعنی به خدا می گوید تو گفته ای نکن ولی نظر من این است که انجام این کار اشکالی ندارد و بعد مرتکب می شود.

پی نوشت:

(1)      المیزان ج17 ص102

(2)      برای اطلاع بیشتر به کتاب فطرت در قرآن آیت الله جوادی آملی رجوع کنید.

(3)      قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ (82- ص)

(4)      المیزان ج17 ص103

(5)      مانند آیه 36 سوره اسراء

(6)      ر.ک به نمونه ج18 ص441-442

(7)      آیه 179 سوره اعراف

(8)      نهج البلاغه خطبه 42

(9)      آیه 38 سوره دخان

(10)   ر.ک به المیزان ج17 ص 196 به بعد

(11)   ر.ک به المیزان ج17 ص225-226

عذر بی حاصل در قیامت

روز قیامت از جاهایی است که در آن عذرخواهی کردن و توبه و اظهار پشیمانی هیچ فایده ای ندارد.

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ كَفَرُوا لَا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ»: اى كسانى كه كافر شده‏اید، امروز عذر نیاورید، در واقع به آنچه مى ‏كردید كیفر مى ‏یابید.

در قیامت هر كس دعا كند مستجاب نمی شود؛ «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُوْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ».
در قیامت هیچ كس به درد هیچ كس نخواهد خورد، در آنجا هر کس خودش تنها با اعمال خود می ماند و شفاعت نیز در هر حالتی پذیرفته نیست!
در سوره روم آیه 57 نیز می فرماید: «فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ الَّذینَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ».
عده ای روز قیامت لب به عذرخواهی برمی دارند اما باید بدانیم که عذرخواهی در روز قیامت سود و فایده ای نخواهد داشت هر چند که عذرخواهی واقعی و با نیت اخلاص و خلوص باشد؛ زیرا در قیامت چشمان همگان به حقیقت چنان که باید و شاید روشن می شود و هیچ مطلب پوشیده ای باقی نمی ماند.
در آن حالت که مجرمان، منافقان، کافران، مستکبران و ظالمان با عذاب های الهی رو به رو می شوند از خداوند می خواهند که عذر ایشان را بپذیرد ولی خداوند بیان می کند که قیامت جای عذر خواهی نیست. (توبه آیات 64 و 66 و جاثیه آیات 34 و 35 و نیز روم آیه 57 و غافر آیه 52 و 11 و 12)

قیامت جای عذرخواهی نیست!

روزى خواهد آمد كه خداى متعال به مجرمین بفرماید: «وَلَا یُۆْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ: و آنها را اذن (سخن) گفتن نمى‏دهند، پس عذر نتوانند آورد (زیرا كه عذر ندارند)». (مرسلات: 36)
در قیامت، به ما اجازه‌ى عذرخواهى نخواهند داد، به مجرمین اجازه نمى‌دهند كه زبان به عذرخواهى باز كنند؛ آنجا جاى عذر خواهى نیست.
این ‌جا كه میدان هست و اجازه داده شده است، این ‌جا كه عذر خواهى براى ما درجه مى ‌آفریند، گناهان را مى ‌شوید و ما را پاك و نورانى مى‌ كند، از خداى متعال عذر خواهى كنیم.

این‌جا كه فرصت هست، لطف خدا و نگاه محبّت الهى را متوجّه و شامل حال خود كنیم. «فَاذْكُرُونِی أَذْكُرْكُمْ»؛ (بقره: 152) مرا به یاد آورید، تا من شما را به یاد آورم.
در‌‌ همان لحظه‌اى كه شما دلتان را متوجّه خداى متعال و خدا را در دل خودتان حاضر مى ‌كنید و به یاد خدا مى ‌افتید، خداى متعال در‌‌ همان لحظه، چشم لطف و مهر و عطوفتش متوجّه شماست؛ دست لطف و بذل و بخشش او به سوى شما دراز است.
خدا را به یاد خودمان بیندازیم، و الّا روزى خواهد رسید كه خطاب الهى به سمت گناهكاران مى‌آید كه «... إِنَّا نَسِینَاكُمْ ... »؛ (سجده: 14) ما شما را فراموش كردیم، ما شما را به دست فراموشى سپرده‌ایم، بروید! عرصه‌ى قیامت این‌ گونه است.(بیانات حضرت آیت الله خامنه ای در خطبه‌های نمازجمعه 1376/10/26)

حج جاهلیت به روایت قرآن

عصر جاهلى، یعنى دوره اى که جوامع بشرى بر اثر دور ماندن از عصر انبیاء و رسوخ عقاید و عادت هاى غلط و خرافى داراى وضعیتى مى شوند که مناسب ترین عنوان براى آن، واژه "جاهلیت" است.

این وضعیت تنها مخصوص عربِ ساکن در جزیرة العرب پیش از ظهور اسلام نیست، بلکه شامل جوامع مختلفى مى شود که در برخى ویژگى ها مشترک اند.

امروزه براى اطلاع و شناخت درست از وضعیت مشترک جوامع جاهلى، راهى جز وحى و گزارش هاى مرتبط با منابع وحیانى وجود ندارد.

حجّ جاهلى

حج به عنوان یکى از مهم ترین اعمال عبادى، به تبع تشریع آن در عصر حضرت ابراهیم(علیه السلام)، در عصر جاهلى نیز مرسوم بود.

حج نیز از آسیب تحریف و کژى هاى جاهلى مصون نمانده بود. تحریف هاى جاهلان در زوایاى مختلف مناسک حج رخنه کرده بود. این تحریف ها از آیات قرآن یا روایات تفسیرى قابل دستیابى است. در این جا با توجه به ترتیب مناسک حج و با بهره گیرى از دو منبع یاد شده، تصویرى از حج جاهلى را ترسیم مى کنیم:

تلبیه جاهلى

جاهلان، تلبیه را که به عنوان مدخلِ مناسک حج و شعار توحید مطرح بود به تعابیرى شرک آلود آمیخته کرده بودند. گونه شرک آلود تلبیه جاهلى در قرآن کریم نیامده، اما در روایات تفسیرى مربوط به بعضى از آیات، بدان اشاره شده است، از جمله درباره آیه 28 از سوره روم.

على بن ابراهیم قمى در تفسیرش روایتى مسند از امام باقر (علیه السلام) درباره سبب نزول این آیه، نقل کرده که متن آن چنین است:
قریش و عرب نخست، هنگام حج چنین تلبیه مى گفتند: «لبیک الله لبیک لا شریک لک لبیک إنّ الحمد و النعمة لک و الملک لک لا شریک لک» که همان تلبیه ابراهیم(علیه السلام) و انبیاء بود.

شیطان به صورت پیرمردى نزدشان رفت و گفت: تلبیه پیشینیان شما این نیست! پرسیدند: تلبیه آنان چگونه بوده؟ گفت: آنان چنین مى گفتند: «لبیک اللهم لبیک لبیک لا شریک لک الا شریک هو لک».

قریش این سخن را نپذیرفت، لذا شیطان گفت: باشید تا تتمه این کلام را بیاورم. گفتند: چیست؟ گفت: «الا شریک هو لک تملکه و ما یملک». آیا نمى دانید که او مالک شریک خود و دارایى اوست. در این جا قریش راضى شده و از آن پس تنها قریش چنین تلبیه مى گفتند. هنگامى که خداوند پیامبر(صلى الله علیه و آله) را مبعوث کرد بر این تلبیه آنان اعتراض کرد و گفت: این شرک است. و لذا خداوند این آیه را نازل کرد.(قمى، همان، ج 2، ص 154)

از این رو خداوند در آیه 106 سوره یوسف به پیامبرش محمد(صلى الله علیه و آله) مى فرماید:
وَ ما یُوْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاّ وَ هُمْ مُشْرِکُونَ; مرا آنسان که سزاوار معرفت حق من است به یکتایى نمى خوانند جز آن که شریکى از مخلوقاتم برایم قرار مى دهند. (ابن هشام، السیرة النبویه، ج 1، ص 51)
پس از ظهور اسلام، پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) با جدّیت تمام در صدد زدودن جلوه هاى شرک آلود حج بر آمدند که اوج این حرکت در حجة الوداع بود.

پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) در این سفر به صورت عملى، حج توحیدى را ارائه نهاد، که از جمله این که به تصحیح تلبیه شرک آلود جاهلیان اشاره کرد.

طواف عریان

شکل دیگر کژى و انحراف عبادى در عصر جاهلى، آن بود که به هنگام ورود به مکه و قصد انجام طواف، لباس معمولى خود را از تن خارج کرده و از ساکنان مکه، یعنى قریش و بعضى قبایل دیگر که خود را حُمس مى خواندند (طبرسى، مجمع البیان، ج 2، ص 27) لباسى طلب مى کردند تا خود را با آن پوشانده و طواف کنند.

از بعضى نقل قول های تاریخی نیز بر مى آید که اهل مکه (حَرَم) خود را در این رسم داخل نمى کردند، و گویا سکونت در منطقه حرم، خود امتیازى بود تا بدان جهت نیازى به رها کردن لباس پیشین نداشته باشند و بلکه دیگران در لباس طواف نیازمند آنان شوند. (تفسیر القرطبى، ج 7، ص 189)
کسانى که هنگام طواف عریان مى شدند لباس خود را خارج مسجد نهاده و داخل مى شدند و اگر کسى با لباس داخل مى شد، لباسش را با ضرب و شتم مى کندند. (سیوطى، همان، ج 3، ص 78)

بنابر برخى نقل های تاریخی، آنان مى گفتند: ما آنگونه طواف مى کنیم که از مادر زاده شده ایم! (طبرى، همان، ج 8، ص 201)

مى گفتند: ما در لباسى که پیش از این آلوده به گناهان شده طواف نمى کنیم و براى طواف لباسى دیگر لازم است. یا آن که تعویض لباس را نوعى تفأل براى خروج از گناهان تلّقى مى کردند. (جصاص، احکام القرآن، ج 3، ص 41 ـ 42) گروه هایى نیز خود را در این رسم، پیرو پیشینیان و پدرانشان معرفى مى کردند. (طبرى، همان، ج 8، ص 202)
در تاریخ آمده است که مردان در روز، و زنان در شب طواف عریان مى کردند. (طبرسى، مجمع البیان، ج 4، ص 244) و گاه بندها و رشته هایى را به دور خود مى آویختند (ابن جوزى، همان، ج 3، ص 127) (شبیه آن چه براى محافظت صورت مرکب از حشرات، روى آن مى آویزند) و بعضاً شعرى نیز زمزمه مى کردند. (ابن جوزى، همان ، ج 3، ص 127)

این رسم زشت موجب شد پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) که پس از غزوه تبوک در سال نهم قصد انجام حج را داشت انجام این تصمیم را به سال آتى موکول سازد و در آن سال، امیرالمومنین على(علیه السلام) را به سوى مشرکان گسیل دارد تا امر الهى مبنى بر ترک اعمال جاهلى، از جمله طواف عریان را در موسم حج به مشرکان ابلاغ کند. (معرفت، التمهید فى علوم القرآن، ج 1، ص 136)
قرآن کریم در پى تلاش براى تصحیح کژى هاى جاهلى، به رسم زشت و غلطِ طواف عریان نیز پرداخته است.

در روایات تفسیرى، آیات 26، 28، 31، 32 و 33 سوره اعراف ناظر به سنت یاد شده جاهلى معرفى شده اند.

پرهیز از خوردن گوشت قربانى

یکى از اعمال عبادى حج، قربانى کردن است که در روز دهم ذى حجه که معروف به عید الأضحى یا عید قربان (قربانى) است انجام مى شود. در جاهلیت نیز این رسم به عنوان بخشى از اعمال حج انجام مى گرفته است، اما همچون موارد یاد شده پیش از این، گرفتار تحریف هاى جاهلى شده بود. مردم جاهلى معتقد بودند از گوشت حیوانى که به منظور قربانى کردن ذبح شده، چون براى خداست جایز نیست خورده شود، لذا گوشت هاى قربانى را روى سنگ ها نهاده و در معرض خوراک درندگان مى گذاشتند.

با ظهور اسلام در پى نفى تحریفات جاهلى از ساحت عبادات، در آیه 36 سوره حج خطاب به مسلمانان، امر به خوردن از گوشت قربانى و نیز اطعام مستمندان از آن شد. (جصاص، احکام القرآن، ج 3، ص 308; طبرسى، مجمع البیان، ج 7 ص 155)

امر به خوردن از گوشت قربانى یا اطعام به مستمندان در این آیه بر وجوب این کار دلالت ندارد، بلکه براى دفع توهّم خطر یا تصور عدم جواز خوردن از این گوشت است; چرا که مردم جاهلى این کار را جایز نمى شمردند و پس از ظهور اسلام ممکن بود برخى مسلمانان، هم چنان بر آن تصور و توهم داشته باشند.
 

مالیدن خون قربانى به دیوار کعبه

انحراف دیگر جاهلیان در اعمال عبادى آن بود که پس از انجام قربانى براى خدا در کنار بت ها، خون قربانى را به دیوار کعبه مى مالیدند.

قرآن کریم براى مقابله با این سنت غلط و نیز سنت پیشین مبنى بر اجتناب از خوردن گوشت قربانى به تصور این که تقدیم به خدا شده و نباید از آن خورد، در آیه شریفه 37 سوره حج چنین فرموده است:
لَنْ یَنالَ اللّهَ لُحُومُها وَ لا دِماوُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوى مِنْکُمْ کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللّهَ عَلى ما هَداکُمْ وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ; هرگز [نه] گوشت هاى آن ها و نه خون هایشان به خدا نخواهد رسید، ولى [این] تقواى شماست که به او مى رسد...